Nusseleg og nådelaust

Klokka 23.58 kjem meldinga. «Hei, no er det ei som lember. Ho skal ha to lam», er beskjeden. Det er berre å stå opp att og få på seg kle.

Regnet piskar mot frontruta heile vegen. I grenda på Rykkje er det stille og mørkt. Berre frå eit rom i floren litt oppe i lia kjem det lys.

Utanfor floren står Hanne. På dagtid går ho i 7. klasse på Øystese skule. I natt er ho jordmor.

– Ikkje mykje romantikk

Det er lite som minner om tenåringsfakter eller siste mote. Hovudlykta til Hanne lyser opp ein godt brukt arbeidsdress og eit par skitne støvlar. Inne i floren er stemninga roleg. Det kjennest i alle fall slik med tanke på at det er nær fem hundre sauer og lam innom dei fire veggane. Nokre av dei søv. Andre et. Også Hanne er roleg.

Inst i floren lyser ei anna hovudlykt. Det er mor til Hanne, Margrete Berge. I fødebingen står ho saman med ein sau som viser tydelege teikn på at ein fødsel er i gang. I baken heng ein slimete og blodig pose ut. Heile sauen knyter seg når det pressar som verst.

– Det er ikkje så mykje romantikk i dette, kjem det frå Margrete.

Utanfor gjer Hanne seg klar.

Ikkje så nøye

Vanlegvis tek den unge jenta imot lam utan hjelp, men nokre gonger er det greitt å få ei ekstra hand. Denne gongen låg det fyrste lammet feil veg.

Tidlegare på dagen var HF innom garden for å intervjua 13-åringen. I floren var det breking og bråk, så me tok intervjuet på kontoret i floren. Rommet er ikkje stort, men det har det viktigaste: varmekablar, seng, kaffimaskin og kjøleskap.

I kjøleskapet kan ein velja fritt, fortel mor til Hanne. På denne tida av året er det ikkje så nøye om det vert sjokolade på ein tysdag eller brus fleire dagar på rad.

Over 200 sauer skal ha lam. Ifylgje ultralydundersøkingane tidlegare i vinter ventar sauene til saman opp mot 400 lam. I slutten av april er rundt 300 lam ute. Det fyrste kom 10. april. Det seier seg sjølv at dei siste vekene har vore travle.

Tunge tak

Hanne er klar i fødebingen. Hansken, som strekkjer seg frå fingertuppane til skuldrene, er på. Det same er glidemiddelet på hansken.

Blikket til den unge jordmora er konsentrert, men likevel litt fjernt. Med handa kjenner ho etter at alt er som det skal før ho set i gang med den tyngste jobben.

– Det viktigaste er å kjenna etter at lammet kjem rett veg, altså med to føter og eit hovud fyrst. Det er lettare å hjelpa dess tidlegare ein oppdagar det, seier Margrete.

Ho sit på kne med hovudet til sauen i armane. Om sauen forstår dei rosande orda som kjem innimellom, er langt frå sikkert, men sauen pressar og Hanne dreg. Ho er raud i kinna.

Nokre minutt seinare er lammet ute, men jobben er langt frå ferdig. Sauen byrjar instinktivt å sleikja lammet, men ikkje alltid på rett plass.

– Sauen sleikjer dei av og til bak fyrst. Om dei då har ei hinne rundt nasen, hjelper det lite å ha ein fin bak. Det hjelper me mange med, seier Margrete.

– Det er noko av det viktigaste jordmora i floren gjer, legg ho til.

Om ikkje lammet får frie luftvegar, går det gale.

Vakkert, men ...

«Vårens vakraste eventyr», meiner nokon. Og vakkert er det. Tidlegare på dagen sprang små, søte lam rundt på den grøne bøen. I bakgrunnen låg fjorden og fjella, og nokre gule blomar sette prikken over i-en. Ein kan verta nasjonalromantisk av mindre. Men innom dei fire veggane i floren kjem realiteten fort fram. Hardt arbeid, lite søvn og tøffe val. Det er bokstaveleg tala blodig alvor.

– Det går ikkje bra med alle, fortel Hanne.

I floren er den unge jordmora vitne til både liv og død. Det er veldig «bale» visst det kjem eit dødt lam ut, synest ho. Men det er liksom slik det er.

– Me kan ikkje gjera noko med det, slår jenta fast.

– Du tek det ikkje innover deg?

– Eg blir kanskje litt lei meg der og då.

Berre to dagar før intervjuet måtte ein sau avlivast. Det gjekk rett og slett heilt gale, fortel Margrete. Då fekk Hanne beskjed om at ho kunne halda seg vekke. Sauen måtte avlivast i garden.

– Det er ikkje så kjekt, seier Margrete.

Fødd inn i jobben

Hanne bur på Rykkje saman med mor, far og to eldre brør. Garden vart kjøpt i april i 2001, og sidan 2002 har familien hatt sauer rundt novene. I 2014 vart det bygt ny flor. Målet var å få så stort volum at familien kunne leva av drifta.

– Sau er ikkje ei gullgruve, seier Margrete.

Arbeidet er like omfattande no som då bruket hadde 60 sauer i gamlefjøset. Det handlar om betre plass og gode rutinar, fortel ho.

Hanne har med andre ord vakse opp med lamming. Ho er endåtil fødd midt i lamminga. Då Margrete kjende på kroppen at det nærma seg, sende ho mannen og dei to gutane på tur, slik at ho fekk kvila seg litt. Ho skulle berre nett sjekka floren fyrst. Der var det noko på gang.

– Eg tok imot lam, og så reiste me til Voss etterpå. Det gjekk det òg, seier Margrete.

– Kor lenge har Hanne vore med på lamming?

– Du har jo alltid vore med, seier Margrete og ser bort på dottera.

Fyrst i barnevogn, og så i beremeis. Frå borna kunne gå, har dei blanda mjølk, fortel ho.

– Me har alltid brukt dykk til eit eller anna, seier Margrete til dottera.

– Mest fordi eg har lyst

Borna på garden har alltid fått ansvar og arbeid. Men det er fyrst dei siste åra at Hanne har teke nattevakter aleine i floren. Det går heilt fint, synest ho, trass mykje jobb.

– Ein vert jo sliten. Men det betyr ikkje at sauene ikkje treng stell. Me må framleis opp og jobba, seier den unge bonden.

Før lamminga i år føreslo Hanne å fordela arbeidet på ein annan måte enn før. Det er alltid noko å gjera, men om ein er i floren heile døgeret, vert ein berre lei. No har alle éi økt fri om dagen, anten på dagtid, på kvelden eller om natta.

– Korleis har det gått til no?

– Ganske bra, synest eg. Eg er ikkje lei heilt enno.

– Plar du bli lei mot slutten?

– Ja.

– Er du med fordi du må eller fordi du har lyst?

– Det er mest fordi eg har lyst, men litt fordi eg må òg. Om eg hadde nekta, hadde eg nok sloppe å vera med, men det er ganske kjekt.

Alle gler seg på førehand og er med og kikar på dei fyrste lamma, fortel Margrete. Og dei fyrste lamma er ifylgje henne skikkeleg søte. Men lam nummer 250 er ikkje fullt så søtt, vedgår både mor og dotter.

Lite søvn

Nokre netter vert litt lange, synest Hanne. Det var eit døger ho fekk berre tre timar søvn.

– Då var eg litt dårleg, men det gjekk fint, seier ho.

Også sauene gjekk det bra med. Den natta tok ho imot 15 lam saman med det jamgamle syskenbarnet, Sigurd Vangdal. Han er til god hjelp, fortel ho. Hanne veg ikkje 100 kilo, men det gjer av og til sauen. Då det kan vera utfordrande å få sauen inn i fødebingen.

Ei bakvakt er alltid tilgjengeleg og med frå senga. Det vil seia at når Hanne har klokka på 02.00, så har bakvakta klokka på 02.15. Så snart Hanne er oppe, må ho senda melding til bakvakta.

– Det er ikkje lov å senda melding frå senga, for då kan me sovna att. Me må opp, ta på kle og så senda melding, fortel Hanne.

På rundane sjekkar Hanne om nokon av sauene er urolege, eller om det kjem slim eller liknande ut bak. Det er tydelege teikn på at det nærmar seg. Andre gongar skjer sauene tenner. Like ofte berre ser ho det på dei.

Margrete seier at familien prøver å ordna det slik at dei fleste nattevaktene er i helgane. Men det sklir av og til litt ut.

– Me har ein regel som seier at om det har vorte seint om kvelden, så har me ikkje lov å fortelja kor seint det vart, seier Margrete.

– Ulik praksis

I fødebingen har lammet som Hanne tok imot, kome seg på beina. Råmjølka må venta til nummer to er ute.

Den nybaka mora verkar ikkje veldig gira på å pressa ut eit lam til. Kanskje er ho så oppslukt i nummer éin at ho ikkje skjønar at det er fleire? Sauen var sjølv lam i fjor og er fyrstegongsfødande. Etter ei tid finn Hanne fram hansken og glidemiddelet, og gjer seg klar for å kjenna etter.

– Ho pressar veldig bra. Sauen er flink, seier Margrete.

Til slutt hjelper Hanne sauen med å få ut nummer to. «Gratulerer», seier Margrete til sauen. Ofte ordnar naturen opp sjølv, men det kan ein ikkje stola heilt på, meiner ho.

– Me er litt raske med å henta. Det er veldig ulik praksis, seier Margrete.

Medan mora er oppteken med å sleikja minstemann, er det eldste lammet klart for mjølk. Med litt hjelp får lammet det til. Om sauen har lite mjølk, vert eitt eller fleire lam tekne vekk frå henne. Denne gongen slapp dei det. Det same skjer om ein sau får trillingar eller firlingar. Då vil ikkje sauen ha nok mjølk til å fø opp alle.

Dei lamma vert kalla for alelam, og det er bror til Hanne, Gaute, som har ansvar for dei. Lamma går saman i det som vert kalla «barnehagen» på garden.

Vil verta bonde

I eittida om natta byrjar Hanne å verta klar for å leggja seg nedpå att. På ein siste runde er det lite «action» hjå sauene. Berre éin merkjer seg ut. Sauen ligg litt uroleg, men ikkje veldig.

– Du hadde ikkje rokke å sovna før lamma kom?

– Nei, eg sat og sydde på eit «breiaband» til konfirmasjonen. Men eg skal leggja meg no, seier Hanne.

Om to timar må ho opp att.

– Kva seier klassekameratane dine om at du er oppe om nettene for å ta imot lam?

– Dei synest det er litt rart, eigentleg. Dei skjønar ikkje heilt at eg gidd. Mange likar jo å sova til tolv, seier Hanne.

– Så har dei ikkje heilt forståing for at ein kanskje er lei seg om ein mistar sauer. «De har jo så mange», tenkjer dei. Men likevel så er det jo eit tap. Me har dei jo fordi at dei skal ha det bra og overleva, seier Margrete.

– Skal du verta sauebonde?

– Eg har veldig lyst til det. Så har eg lyst på kyr. Men det vil ikkje mor ha, seier Hanne.