Geir Thomas Risåsen i det som skal sjå ut som Nora og Torvald Helmer sin heim frå 1878. Nora pynta mest sannsynleg treet med sjølvlaga papirblomster i silkepapir.

Går du for minnetre eller designtre?

Lenge nøgde ein seg med julevasken, så dukka både treet og duken opp. I dag omfamnar nokre av oss plasttre og blinkande reinsdyr, medan andre vil at jula skal sjå ut som ho alltid har gjort.

NPK-NTB-Kjersti Busterud
Publisert

— Juletreet i dag kjem gjerne i to kategoriar: Minnetreet og designtreet, seier Geir Thomas Risåsen, julekonservator ved Norsk Folkemuseum.

— Minnetre er dekorerte med pynt som har følgt familien i mange år. Dette treet er hyggjeleg, men ikkje nødvendigvis så fint. Designtreet følgjer trendane og er pynta for å sjå fint ut, seier Risåsen.

I dag er mange mest opptekne av at juletreet ser stilreint og fint ut. Her er eit historisk døme på det stilreine treet, frå versjonen til folkemuseet av ein arkitektheim frå 1970-talet.

Ved Norsk Folkemuseum blir det kvart år til jul pynta etter tradisjonar henta frå mange ulike tiår og samfunnslag. Ikkje overraskande går julekonservator Risåsen sjølv for ein variant av minnetreet.

— Eg har pynt som har vore i eiga til familien sidan 1910. Og oransje kuler til minne om at far min fekk appelsin som ei av julegåvene; appelsin var ikkje kvardagskost då han var barn. Eg har ein personleg relasjon til all pynten på treet, men eg vil seie det er eit fint tre òg, fortel han.

For mange nordmenn ser jula frå barndommen omtrent slik ut: Ei litt trong stove med grantre pynta med glitter, flagg og heimelaga korger og julelenkjer.

Også med tanke på når det skal pyntast, blir nordmenn delte i to leirar.

— Tradisjonelt har ein i Noreg pynta treet på vesle julaftan eller julaftan morgon, og late det stå til 13. eller 20. dag jul. Eg held framleis fast på det, og kranglar kvart år med Oslo kommune fordi dei kjem og hentar trea for tidleg. Men stadig fleire adopterer den amerikanske tradisjonen med å pynte før 1. desember og ta pynten ned igjen allereie før nyttår, fortel han.

På 1960-talet fekk norske heim stadig meir julepynt. I 1960-talsheimen på Norsk Folkemuseum står mellom anna ei juleraud kyrkje og ein julekalender i papp.

Mat til fuglane

Den første julepynten kan kanskje seiast å vere juleneket. Lenge hadde ein nemleg ingen tradisjon for å pynte til jul i Noreg, men nøgde seg med å gi huset ein skikkeleg julevask. Maten derimot, var viktig. I jula skulle alle få sitt, for fuglane sin del i form av eit julenek.

Lenge før ein byrja å pynte til jul, starta ein med å hengje opp julenek – òg fuglane skulle få ete seg mette i jula.

På Norsk Folkemuseum er den eldste julepynta leilegheita frå 1880.

— Det er ganske tidleg i julepyntinga si historie, seier Risåsen.

Så tilhøyrer då leilegheita heller ikkje kven som helst, men Nora og Torvald Helmer.

— I Et dukkehjem er det beskrive korleis Nora stengde seg inne for å lage pynt til juletreet. Ibsen skriv at ho pynta treet med blomar, og då er det mest sannsynleg blomar i papir det er snakk om, fortel han, og viser fram roser og nellikar laga av silkepapir i ulike fargar.

Papirblomar var enkel og billeg pynt ein kunne lage sjølv.

Sidan Nora berre finst i litteraturen, er det Risåsen sjølv som har laga blomane.

— Dei er laga etter mønster frå den tida. Det var ikkje så vanleg å ha juletre på 1800-talet, men vi veit at fleire av dei som hadde det, pynta trea med papirblomar, fortel han.

Juletreet kom frå Tyskland, der det dukka opp på 1500-talet. I byrjinga stod det ute, men det fann etter kvart vegen inn.

— I starten var det pynta med etande ting til barna, men etter kvart dukka det òg opp små gåver på treet. Det første juletreet vi veit om i Noreg, stod i ei stove i Christiania i 1822, og var pynta med levande lys, etande ting og gåver.

Linedansar som stjerne

Høgt i toppen av treet var det i starten inga blank stjerne.

— Då juletreet kom til Noreg, var det ulike tradisjonar for kva ein putta på toppen. Det første norske juletreet frå 1822 hadde til dømes ein linedansar. Frå slutten av 1800-talet tok stjerna eller stjernespelet over. Stjerna hadde jo òg symbolsk verdi som symbol på Betlehemsstjerna, fortel han.

I starten var det mykje anna enn stjerner i toppen av treet.

Borgarskapet var naturleg nok dei første til å invitere juletreet inn. Først rundt 1930 vart treet eit vanleg syn hos både fattig og rik. Risåsen gir julekorta mykje av æra.

— Folk på den tida fekk jo mykje mindre impulsar utanfrå enn i dag. Men frå 1900-talet vart det vanleg med julekort. Alle motiva av barn som ser med tindrande auge på eit pynta tre, har nok bidrege til å etablere det som ein juletradisjon, seier han.

I etterkrigstida vart mykje av den kommersielle pynten laga i Noreg, slik som denne nissen frå 1950-talet.

Særnordiske tradisjonar

Etter kvart som juletreet vart meir vanleg i Noreg og resten av Norden, fekk ein også særnordiske variantar av juletrepynt, nemleg flagglenkjer og fletta korger.

— Å flette korger var ein tradisjon også skuleverket tok opp. Det var ein fin måte å øve opp både konsentrasjon og fingerferdigheiter på, seier Risåsen, som sjølv har fletta mange av korgene til museet.

Julekorger er ein særnordisk tradisjon. I dag er det stadig færre som flettar korger av glanspapir
På byrjinga av 1900-talet hadde vekeblada utklippsfigurar som kunne brettast og hengast på juletreet.

I museet si samling finst også forseggjorde korger fletta av Edvard Munch og søstrene hans i 1878.

— Tanten deira tok vare på dei, fortel Risåsen, og legg til at julekorgene er på veg bort frå norske juletre. Det same er flagga.

Denne gullfisken er ifølgje Risåsen typisk for juletrepynten på slutten av 1800-talet.

Juleheimen blir fylt opp

Fram til andre verdskrigen var norske heimar nøkternt pynta, med lite pynt forutan juletre og kanskje ein brodert juleløpar.

I starten broderte folk sine eigne dukar. I etterkrigstida dukka også masseproduserte løparar opp.

— I etterkrigstida byrja det å ta av. I tillegg til heimelaga pynt fekk ein rimeleg, norskprodusert pynt, juleserviettar og masseproduserte dukar og løparar. I løpet av 1960-talet tok mykje av den moderne jula form. Eg er fødd i 1961, og er vaksen opp med at jula er pynta i raudt, grønt, gull og sølv, fortel han.

Bord dekte til jul på det som skal sjå ut som ein gard i Trøndelag i 1959. Forutan juletreet hadde også juleserviettane gjort sitt inntog i norske heimar.

I tiåra som følgde vart jula stadig meir kommersiell, med eit stort utval av importert pynt til låge prisar.

— På slutten av 1990-talet byrja det å komme motestraumar som utfordra dei tradisjonelle julefargane. Julepynten byrja i større grad å følgje trendar framfor å vere det same år etter år, fortel han, og legg til at unge i dag gjerne har ein meir minimalistisk stil, medan den eldre generasjonen framleis fyller heimen med nissar, juledokker og julegardiner.

Nytt dei seinare åra er den auka bruken av utelys.

— Ein skal ikkje så mange år tilbake før nordmenn fnyste av glorete, amerikanske heimar med blinkande lys på taket. No har det vorte heilt vanleg med stivpynta hagar og hus, seier Risåsen.

Han understrekar at han ikkje er noko julepoliti som rynkar på nasen av endringar.

— Nokre har oppfatta det som kritikk når eg seier at ein i Noreg tradisjonelt pyntar til jul 23. desember. Men jula har alltid vore i endring. Eg har ingenting imot at folk lagar sine eigne juletradisjonar.

Geir Thomas Risåsen er konservator ved Norsk Folkemuseum, og er kvar jul ein travel formidlar av norske juletradisjonar.

Typisk norske juletre

Tidlegare vart alle juletre henta i skogen. Mest vanleg var gran og furu, men også einer vart brukt. I dag blir dei fleste juletrea dyrka fram på eigne felt, og ei rekkje nye juletreslag har funne vegen inn i julepynta norske heimar. Her er dei vanlegaste:

• Vanleg gran: For mange nordmenn er vanleg gran sjølve juletreet. Vanleg gran veks over heile landet og er veleigna som juletre. Gode eigenskapar som ofte blir trekte fram, er at grana er smaltveksande og har god lukt.

• Furu: Bruk av furu til juletre har særleg tradisjon i område med lite naturleg gran. Nålene sit vanlegvis saman to og to og kan variere i lengd frå 2—6 cm. Furu har god haldbarheit som juletre.

• Fjelledelgran: Fjelledelgran veks naturleg over store område i det vestlege Nord-Amerika. I juletresamanheng er fjelledelgran å rekne som ein norsk spesialitet. Den er blant dei mest smaltveksande treslaga, og har svært aromatisk lukt, suveren nålefastleik og stor fargevariasjon.

• Nordmannsedelgran: Nordmannsedelgran veks naturleg i fjellområda på austsida av Svartehavet. Tyngdepunktet for dyrking i Noreg er Rogaland, Vestfold og Agder. Den er noko vidare i forma enn fjelledelgran. Baret er svært fyldig, med blanke, mørkegrøne nåler. Treet held godt på nålene i fleire veker i stovetemperatur og er nesten luktfri.

• Serbargran: Som namnet tilseier, kjem den frå Serbia. Serbargran liknar på edelgran på grunn av nålene som gjer baret sølvglinsande og levande. Den har ei slank vekstform og mjuke greiner. I tillegg held serbargrana betre på nålene enn vanleg gran.

• Engelmannsgran: Engelmannsgran veks naturleg i Rocky Mountains i vestlege Nord-Amerika. Greinene er stive, og nålene er vanlegvis litt lengre enn hos vanleg gran. Fargen varierer frå nærast grøn til ganske sterk blå. Den held betre på nålene enn vanleg gran.

fritid høgtider reportasjar kultur og underhaldning
Laga med Labrador CMS