Bokhandlaren i Øystese

Det har vore drive bokhandel i Marit sin familie i 75 år. Mor til Marit, Aashild Haraldsen Laupsa, starta bokhandel i det i dag store gule huset på Stronda i Øystese med namnet Øystese Bok- og Papirhandel i 1947. I 1979 skipa ekteparet Marit Sigrunn Laupsa Huus og Kjell Reidar Huus eit nytt aksjeselskap med namnet Huus Bok- og Papirhandel, med like mange aksjar på kvar. Butikken vart driven i same lokale der mor Åshild hadde starta opp.

For vel 40 år sidan var det mange bedrifter som trong papir, skular som trong skulesaker og kundar som kjøpte bøker. I 1984 kom så tilbodet om å flytta inn i banktunet. Marit understrekar at ho har ein mann og gode hjelparar som har støtta opp om «den gode sak», å bringa bøker, papir og gåveartiklar ut til folket. Dei store strukturendringane som bokhandlarbransjen måtte gjennom på 1990-talet, kravde endring i mange bokhandlarpraksisar og ikkje minst mental omstilling.

Kunst og litteratur

Marit voks opp som einebarn i ein kunstnarheim, der far, bilethoggar Øystein Laupsa, sykla til atelieret sitt på Laupsa. Der delte han hus med broren Eirik, som arbeidde med tre. Mor tok seg av heimen og bokhandelen som låg i etasjen under.

Det store huset som Marit voks opp i, vart bygt som pensjonat i 1932. Heile Stronde, eller den indre delen av Øystese sentrum, var på 1950- og 1960-talet eit livleg næringsområde med butikkar, verkstader, servering og ikkje færre enn tre bakeri.

– Eg budde i eit spesielt hus. Her var salmakar, manufaktur, tannlege, verkstad for påhengsmotorar, hyblar – og vår bokhandel. Det var spennande å veksa opp her, med så mange artige folk rundt som var så interesserte i sine fag og hadde så fint sosialt samkvem, mimrar Marit.

– Du kunne ikkje tenkja deg å skriva ein roman med denne ramma, du då?

Marit ler og pensar igjen inn på Øystese Aust. Ho kjenner ikkje til at nokon har skrive historia til denne delen av bygda:

– Det burde vore gjort medan det enno finst levande kjelder, seier ho.

Då Marit var ferdig med handelsskulen, lokka arbeid i bank. No vart ikkje dette yrkesvegen hennar. Ho hadde rusla mellom bøker og papir og sett og høyrt på mammo si kunnige og venlege behandling av kundar, og ville prøva seg litt meir her. Ho gjorde eit val som vart avgjerande for resten av livet. Vegen gjekk til Oslo for å gå på bokhandlarskulen, som i dag heiter Fagskolen for Bokbransjen.

Ho kom frå eit nynorsk kjerneområde og ville gjerne ha praksis i ein bokhandel med vekt på hennar eige målføre. Heldig var ho som fekk praksis i den nynorske bokhandelen like ved Det Norske Teatret. Her høyrde ho på litterære samtalar samstundes som ho ekspederte både forfattarar og skodespelarar. Marit skreiv også oppgåver om Bertolt Brecht og Finn Carling. Sistnemnde vart intervjua i skrivarhytta hans i Bærum!

– Eg knytte mange verdfulle kontaktar i denne tida som har betydd mykje for meg både personleg og bokfagleg, fortel Marit.

Skulebøkene vart «borte»

Av dei mange samfunnsendringane som skjedde i 1980- og 1990-åra, var at kommunane byrja med sentralt innkjøp av tenester og varer, til dømes frå bok- og papirbransjen. Dette fekk også dei to bokhandlarane i Kvam merka. Skulane kunne ikkje lenger gjera snare og gode innkjøp hjå dei. Så nådde også elevane i vidaregåande fram med sitt krav om gratis skulebøker. Skulane måtte då kjøpa bøker gjennom fylkeskommunen, og då var det «dei store» som vann med sine rimelegare tilbod. Omsetninga stupte.

Marit smiler litt når me kjem inn på dette. Ho vedgår at det kunne vera ein del stress med skulebøker som ikkje kom i rett tid, men fyrst og fremst var det veldig kjekt å ha mange elevar i bokhandelen. Nokre vart ho også meir kjend med. No er avansen på bøker rett nok nokså liten, men volumet av skulebøker var bra, så det var mange mindre bokhandlarar som kom inn i ein kritisk fase etter dette.

– Stikk elevane på vidaregåande innom bokhandelen i dag?

– Jau då, det skjer, men me skulle gjerne sett fleire ungdomar.

Samhald mellom dei små

Sjølv om me ikkje har flytta inn i bokhandelen, slik Åsne Seierstad gjorde då ho skreiv Bokhandlaren i Kabul, har me likevel fått eit klart inntrykk av at dette er ein nokså krevjande bransje å arbeida i. Marit har teke utfordringane med godt humør.

Ho påpeikar samhaldet mellom dei mindre bokhandlarane landet rundt då krisa kom. I 1998 vart Fri Bokhandel skipa. Bokhandlaren i Øystese har vore aktiv i foreininga heilt sidan skipinga, då først og fremst i Bokrådet gjennom nesten tjue år, men også i styret i fire år. Rådet og styret har møta sine i Oslo, så Marit har hatt mange turar austom. Om dette snakkar ho med engasjement:

– Denne kontakten med fagfellar har betydd svært mykje for meg, ja, kanskje eit vere eller ikkje vere som bokhandlar. Det å få lesa, treffa forfattarar og forleggjarar og så drøfta og vera med og bestemma kva for bøker nett våre bokhandlarar skal marknadsføra spesielt, har vore gjevande. I det heile så kunne eg ikkje ha drive bokhandel i Øystese utan å vera med i Fri Bokhandel.

Me frettar litt ut «stor-liten-dimensjonen»:

– Kor mykje lettare hadde det ikkje vore å kalla seg for ARK eller Norli og dela ut gratis dagblad når kunden kjem og vil kjøpa den litt over året gamle Rotteøya av Jo Nesbø til 99 kroner?

– Nei, dei er ikkje interesserte i slike som oss, og slik det har vorte, er ikkje me interesserte i dei heller.

Omsetninga i bokhandelen har i mange år lege stabilt mellom 2 og 2,3 millionar kroner.

– Om ein vil verta rik, må ein sjå seg om etter ein annan bransje. Det har gått litt opp og litt ned, nokre år også i minus.

Marit – bokormen

«Der er ingenting som lukta av ein bokhandel. Dersom du spør meg, er det faktisk ein kombinasjon av lukter, delvis bibliotek, delvis ny bok og delvis forventingar til kva du måtte finna», skriv forfattar Kathryn Fitzmaurice ein stad. Om du går til den inste veggen i bokhandelen Huus Bok- og Papirhandel med bøker frå golv til tak, kan du ana denne stemninga. Interessa for litteratur har vore berande for Marit som bokhandlar. Ho kjenner seg heldig.

– Tenk å få vandra mellom bøker kvar dag, der kvar bok har si historie å fortelja!

Me spør Marit om favorittbøker og store lesaropplevingar.

– Eg les bøker og finn stadig perler, så det er vanskeleg å nemna berre éi, seier ho, før ho utdjupar:

– John Edward Williams si bok Stoner frå 1964 var ei stor oppleving å lesa. Av nyare fengslande lesing vil eg nemna Haratischwili si Det åttende livet og Min skyld av Abid Raja. Den er sterk!

Me dristar oss til å spørja om ein favoritt mellom dei norske klassikarane, og kva med ein nynorsk forfattar som har gjort særleg inntrykk?

– I ungdommen las eg mange bøker av dei norske klassikarane. Etter eg las ein trilogi av Jon Fosse for nokre år sidan, er eg no fengsla av det siste han har gjeve ut.

Åleine i faget

Som ein forstår, har det heile tida vore større og mindre endringar i bransjen. Inntrykket er at Marit har hatt ei offensiv haldning til utfordringane.

– Du har nokså lenge vore den einaste bokhandlaren i Kvam. Det er ikkje mange yrke som ikkje har eit større eller mindre kollegium rundt seg. Korleis har det vore ikkje å ha kollegaer nærare å drøfta bok- og papirfaglege ting med?

– Det har eg sakna, men det aukande høvet til digital kontakt har hjelpt. No har me ei eiga side i Fri Bokhandel der me kommuniserer om nett slike ting.

– Har bokhandelen også «marknadsdelar» på den andre sida av fjorden?

– Ja, me har faste kundar frå Jondal. Dessutan er det hyttefolk som stikk innom og synest det er kjekt «å handle på landet».

– Om ein lett fortvila kunde kjem innom butikken eitt minutt før stengjetid på jolaftan, kva då?

– Slikt skjer, då gjer me det beste me kan for å hjelpa kunden, og så utset me pinnekjøtet aldri så lite, seier Marit og ler, slik ho ofte gjer.

– Samanlikna med ein netthandel, kor raskt kan de skaffa bøker?

– Eg meiner det er like greitt å handla lokalt som på nettet, i alle høve når det gjeld bøker. Me har «skaffeplikt» ifølgje boklova, og kan få tak i boka på eit par dagar. Me tingar bøker tre dagar i veka.

Men kva no?

Marit, fødd inn i ein bokhandlar- og kunstnarfamilie, den einaste som kunne bera arven vidare. For å vera bokhandlar nærmar seg ei eiga kunstform, i alle fall formidling av kunst. I dette tilfellet det trykte ord. For Marit har dette vore eit yrke med sterk fagleg integritet, grensande også til ei eiga livsform, ei livsløype som kunne skimtast tidleg i hennar liv. Som ein inderleg og berande del av livet er også familien: mann, tre born og elleve barneborn.

Marit er oppteken av eit aktivt næringsmiljø i Kvam:

– Butikkar, kulturinstitusjonar, hotell, badeanlegg og små nye næringsbedrifter – dette utgjer ein lovande heilskap, seier ho.

Lokalt har ektemannen, Kjell Reidar, representert firmaet deira i næringslaget.

Kva framtid har så Huus Bokhandel i denne heilskapen, er det snart slutt? Marit feira 70 år i mai. Ho er glad i jobben, men vil trappa ned i tida som kjem. Vert det no eit brot på den 75-årige tradisjonen med bokhandel i Øystese? Marit avklarar spekulasjonar:

– Me arbeider med ei overgangsordning. Nett no ser det ganske lyst ut, så me håpar det ordnar seg med ein ny bokhandlar.

Kundar og nabobutikkar kan altså gle seg: Her kjem ingen ny outlet med pallar oppetter veggane.