Spår fare for flaum frå fonna

Det seier Jostein Bakke frå Jondal ved institutt for geovitskap på Universitetet i Bergen til HF.

Fonna har 64 større og mindre innsjøar under isen. Det sa professoren til NRK i 2012.

Den største innsjøen ligg rett ovanfor Mågejuvet på vestsida av Sørfjorden og er fire–fem kvadratkilometer stor og 70 meter djup.

– Kva er worst case scenario for innsjøane under Folgefonna?

– Det er både gode og dårlege scenario. Ut frå ein kraftutbyggjarståstad tyder det potensielt nye magasin som ligg høgt til fjells. Slikt er ein byrja tenkja på i Alpane. Men no er Folgefonna nasjonalpark. Eg er ikkje så veldig glad i kraftutbygging i nasjonalparkar, men det er ein diskusjon som sikkert kjem til å koma.

Bakke trur kraftprodusentane kanskje må bora nye tunnelar for å henta inn att vatn. Og så er det naturfaren kopla til når slike innsjøar vert danna. Når innsjøen er stabil, så er det greitt. Men i den perioden isen smeltar, kan ein få brear som kalvar i innsjøane. Viss innsjøar vert demde opp av is, er det ustabilt. Då kan ein risikera jøkulhlaup. Det er raske flaumar der masse vatn kjem plutseleg.

Kjem før eller seinare

Tettleiken for is er lågare enn tettleiken for vatn. Viss ein har is som demmer opp vatn, så vil vatnet på eitt eller anna tidspunkt pressa seg gjennom, seier Bakke.

– Det veit me har skjedd før på Folgefonna. I bygda Mosnes i Åkrafjorden var det på 1960-talet ei liknande tid som no, der ein hadde ei rask tilbaketrekking av breen. Der var det fleire år med jøkulhlaup som øydela mykje. Ingen omkom, men mykje landbruksareal vart øydelagt. Det er ein type scenario me må vera budde på. Bygda vart fråflytta. Det er lettare no enn på 60-talet, for me har satellittbilete og overvakingsmoglegheiter på ein heilt annan måte, seier Bakke.

Det kanskje mest kjende dømet på jøkulhlaup i Noreg var i Simadal i 1937. Då gjekk ein svær flaum ned dalen og raserte mykje.

– Me har identifisert nokre slike potensielle område som me må vera merksame på.

Noregs vassdrags- og energidirektorat har ansvar for den typen overvaking, og er informert om situasjonen på fonna. Det er ikkje nokon direkte fare, men det kan verta kostbart viss ein må gjera tiltak, seier Bakke.

Overraskande mykje is

Folgefonna er nesten 600 meter tjukk enkelte stader. Det fortalde Bakke til Bergens Tidende nyleg. Før har ein trudd at fonna var 300–400 meter tjukk. Den overraskande oppdaginga har han og kollegaene gjort ved å køyra snøskuter med ein isradar på breen i fire vintrar, både på Nordfonna og Sørfonna.

Isradaren er omtrent som eit ekkolodd, berre med mykje lågare frekvensar, fortel Bakke til HF. Radaren sender ut ein elektromagnetisk puls som går gjennom isen, og når pulsen treffer fjell, så vert han reflektert. Bakke og medarbeidarane har nytta dataa dei har fanga, til å laga eit kart. Bakke vil ikkje visa det enno. Det skal publiserast i eit vitskapleg tidsskrift i september før han kan senda det til avisene.

– Kartet er ganske spektakulært. Det viser ganske store dalsystem, seier han.

Det er ikkje noko nytt at brear eroderer, for det er trass alt breane som har skapt fjordlandskapet. Men Bakke vart overraska over at det er så komplisert topografi under fonna. Det er eit gamalt landskap som breen har modifisert ytterlegare, seier han.

Vanskeleg å spå

– I løpet av 12 år har isen ved skiløypa sokke 55 meter. Kor mange år kan skitrekket halda ope, trur du?

– Det skulle eg lika å gje deg eit svar på, men det vert gissing. Det er så mange usikre faktorar. Kva temperaturbane me har framover, til dømes. Klimaet her på Vestlandet er veldig variabelt. Det var store variasjonar frå vinteren i fjor til i år. Viss me får mange vintrar som i vinter, kan breen halda stand lenge. Men viss ein får den typen vintrar som me har hatt flest av dei siste 15–20 åra, med lite snø og veldig varme somrar, så vil smeltinga gå fort. Det er veldig vanskeleg å gje eit anslag.

– Me har modellar, men det spørst kva du fôrar inn i modellane. Viss du fôrar modellen med eit temperaturscenario og eit nedbørsscenario, så vil det kanskje seia noko om lange trendar. Men me veit at klimaet på Vestlandet vekslar veldig frå år til år når det gjeld snø og nedbør. Det veit alle som bur her. Difor er det vanskeleg å laga prognosar akkurat her. Det er mykje lettare på Svalbard, til dømes, eller i Arktis, der det er meir stabile og føreseielege nedbørsmengder. På Vestlandet kan det variera enormt frå år til år.

– Kva følgjer vil oppdagingane dykkar få for kraftprodusentane i området?

Det er eit veldig godt spørsmål. På kort sikt er det ikkje så mykje å uroa seg for. Men på lengre sikt, når breen byrjar trekkja seg tilbake, så har me oppdaga at nokre dalsystem vil gjera at vatnet vil ta nye retningar. Til dømes ved Bondhusbreen vil det smeltevatnet som renn ned i Bondhusdalen no, om 50—200 år fram i tid renna sørover. Me har identifisert ein del slike situasjonar.

– Det tyder at viss kraftprodusentane skal ha det vatnet, så må dei kanskje laga nye tunnelar. Men så får dei kanskje andre, positive moglegheiter og nye magasin. Denne kunnskapen er det viktig å ha for kraftprodusentane. Då kan dei tenkja langsiktig om kva dei vil vidareutvikla, seier professoren.