Serverte pinnebrød og krigshistorie
Visste du at Orrehaugen ein gong var eit svært strategisk punkt? Eller at eit par tusen tyskarar budde i Norheimsund-området?
9. april har det gått 82 år sidan tyskarane invaderte Noreg og gjorde nordmennene til ein del av den andre verdskrigen. Det byrjar med andre ord minka på dei som har minne frå hendingane.
Jon Sandven og Marie Elisabeth Skutlaberg er to av dei som framleis er att. Dei er jamgamle, fødde i 1939, og var såleis ikkje store kroppane då krigen braut ut. Likevel veit dei mykje om korleis Kvam var påverka av krigen. Noko hugsar dei sjølve frå den spede barndomen, og anna har dei vorte fortalde om eller lese.
Skutlaberg har sjølv skrive både fleire artiklar og lokalhistoriske bøker om hendingar og sentrale personar i krigen, med Kvam i krig som det sentrale verket.
Minne om redsle
Sundag delte dei to pensjonistane kunnskapar med eit lite knippe unge speidarar. Arenaen, ein gapahuk i Orrehaugen som skulen sette opp for nokre år sidan, var ikkje tilfeldig vald. I området finst nemleg restar av bunkersar som vitnar om at staden ein gong var viktig. Frå Orrehaugen hadde tyskarane god utsikt i fleire retningar, ikkje minst mot fjorden, og slik kunne dei freista verna seg mot åtak.
Skutlaberg og Sandven skildra korleis alvoret sakte seig inn i hardingane etter invasjonen. Dei fortalde om rømlingar som kom frå Bergen, om dei fyrste tyskarane som kom på motorsykkel eller «rattata» for å rekognosera, om veksande otte og uro og om trefningane og dødsfalla ved Fossen Bratte.
Slo seg ned
Snart køyrde og rei tyskarane ned Tokagjelet, og eit skip kom og leverte ammunisjon. Tyskarane, med 250 hestar, inviterte seg sjølve inn i både offentlege bygg og private heimar og overnattingsstader. Med dei kom redsla for at Norheimsund kunne verta bomba av engelskmennene.
Ei rekkje brakker vart reiste, for det meste av nordmenn som trong arbeid, for å hysa tyskarane. Mange av dei låg i Steinsdalen, og framleis finst ei rekkje av dei.
Då freden kom i mai 1945, var strandsona i delar av Norheimsund minelagde. Etter krigen måtte dei gravast opp og sprengjast.
– Eg sparka ein ball ned i minefeltet. Det gjekk ikkje an å få tak i ein ball under krigen, så eg gjekk ned og henta ballen. Mor mi stod i vindauga og såg på. Det var dramatisk, fortalde Sandven.
– Skal ikkje vera slik
Skutlaberg drog ein parallell mellom krigen og pandemien som starta i fjor vår. Tyskarane forbaud mykje av aktiviteten i lokalsamfunna med tydelege meldingar på plakatar som opna med orda «Skutt blir den som ...». Like brutal er ikkje regjeringa i dag, men fellestrekk finst, meiner lokalhistorikaren.
– Folk hadde nesten ikkje lov til noko. Ein eg snakka med etter krigen, sa at det verste var at dei tok ungdomstida. Det får me håpa at de slepp, for ungdom skal ikkje ha det slik at alt er ulovleg, sa ho til dei unge lyttarane.
Arrangementet var del av markeringa av frivilligdagen og var ei sidegrein av det planlagde jubileet til Grannehjelpa. Sjølve festen på Norheimsund skule seinare på dagen vart avlyst på grunn av uro for koronasmitte.
Arrangementet i Orrehaugen, som var utandørs, gjekk altså som planlagt ettersom det var mogeleg å halda god avstand. Endå enklare vart det av at frammøtet var av det moderate slaget.
