Med 300 kryssord på samvitet

Han pønskar ut det eine nynorske ordet etter det andre for at du skal få noko å bryna hjernecellene på:

Krydder på åtte bokstavar, og den fjerde bokstaven skal vera A. Leggja egg på fem bokstavar. Nordmann på tre bokstavar.

Slik held han fram, og fyller rute etter rute med bokstavar og små forklaringar. Heldigvis er det lettare no enn før, seier Steinar. Den fyrste ordboka hans har nesten gått opp i liminga.

Kvart kryssord startar med eit fotografi. Ut frå biletet kjem han på ei passande løysingsgate, ei rekkje av ord som heng saman. Helst skal gata vera underhaldande, morosam eller ha eit poeng, ifylgje Steinar. Ofte nyttar han lokale bilete i kryssorda som kjem på trykk i HF.

– Eg har fått fleire spørsmål om kvifor det ikkje er kryssord frå Jondal. I det siste har eg teke i bruk eigne bilete òg. Snart kan avislesarane gle seg over «jondalskryssord» òg, seier Steinar.

– Keia meg heime

Steinar vaks opp på eit småbruk i Nes på Romerike. 100 mål med korn er nemleg for eit småbruk å rekna på Austlandet, seier han. Det var langt til naboar, og han pusla mykje for seg sjølv. Sidan familien ikkje hadde så god råd, plukka han ting og leiker frå kvarandre og prøvde å kopiera det ved å laga sine eigne. Det har han halde fram med i vaksen alder. På snikkarverkstaden i kjellaren tryllar han fram mange finurlege ting. Mellom anna har han laga ein modell av ein elsykkel til kona, leiker, skåler og figurar.

– Skaparevna fekk eg av å keia meg heime, seier han.

Steinar likte å laga ord på kryss og tvers i brettspelet Scrabble, og byrja tidleg å løysa kryssord frå Barneklubben i Nationen. Kryssordproduksjonen tok til i 1961, då Steinar var 11 år gamal. Han sende inn sitt fyrste kryssord til Barneklubben. Kryssorda var på om lag 10 gonger 10 ruter minnest han. I tillegg sende han inn 3-lina og 4-lina nøtter. Det er eit kryssord med ni eller seksten ruter, der det same ordet skal stå både vassrett og loddrett.

– Alle dei tre eller fire orda må stemma i begge retningar, og det er utfordrande, seier Steinar.

At kryssorda skulle vera på nynorsk, var ikkje opplagt. Det meste rundt han var skrive på bokmål. Mora kom frå Gudbrandsdalen og hadde nynorsk som målform. I mange feriar var han i Gausdal og fekk høyra mykje nynorsk. Ifylgje Steinar var Norsk Barneblad ein viktig inngangsport til nynorsken.

– Eg er god i norsk og likar det veldig godt. Det at eg byrja å laga kryssord så tidleg, har nok bidrege til at eg har så god rettskriving som eg har, seier Steinar.

Korrekturlakk og viskelêr

I ein periode laga han kryssord til familien, men han la det frå seg då han vart oppteken med arbeidslivet og å stifta familie. På 1980-talet var Steinar heimeverande småbarnsfar og dreiv gard. Då fekk han jobb i lokalavisa Raumnes, der han byrja levera eitt lite kryssord kvar veke. Kryssorda laga han med manuelle metodar. Det tok mykje tid, hugsar han.

Han byrja med eit ruteark der han laga løysinga. I tillegg måtte han ha eit tilsvarande ruteark der han skreiv inn stikkorda. Dei små bokstavane skreiv han for hand i dei små rutene.

– Om eg skreiv feil, måtte eg nytta korrekturlakk eller viskelêr for å få det vekk. Å få bokstavane rett og pent skrive var ikkje lett, seier Steinar.

Han førte ikkje rekneskap over tidsbruken på den tida, men han tippar at det tok meir enn dobbelt så lang tid som han brukar på eit kryssord i dag.

Då han fekk fulltidsjobb, måtte han på ny leggja vekk kryssordmakinga. Han arbeidde fyrst i landbruksetaten, og seinare i Statistisk sentralbyrå (SSB), der han laga hjelpemiddel i Excel for dei som skal utarbeida statistikkar.

Utvikla program

I 2005 flytta han til Jondal med kona, Gunvor Bringeland. Då fekk han betre tid og henta fram den gamle hobbyen.

Erfaringane frå jobben i SSB har han teke med seg inn i kryssordverda. Ved hjelp av Excel har han utvikla eit program der han kan laga kryssord trinn for trinn. Kor lang tid det har teke å utvikla programmet, veit han ikkje.

– Det hadde vore artig å vita. Det har spara meg for mange timar i produksjonen i ettertid òg, seier Steinar.

Verktøyet digitaliserer prosessane frå start til slutt. No klarar han å produsera eit kryssord på om lag tre og ein halv time.

– Eg har ikkje god løn, men eg er heldig som kan tena nokre kroner på hobbyen min, seier Steinar.

I ein periode i 2022–2023 leverte Steinar seks kryssord i månaden til eit kryssordblad som vart utgjeve i Noreg. Då tente han betre, men bladet vart nedlagt.

– Eg likar å driva med kryssorda, og er glad eg får lov til å levera dei til avisa, seier Steinar.

– Lite som er tilfeldig

Sjølv om han har laga nynorske kryssord lenge, sjekkar han framleis om lag alle bøyingar av verb i ordboka. I tillegg sender han ei liste over orda til kontroll hjå HF-redaktøren før publisering.

– I mange av kryssorda er det eitt eller anna han rettar, seier Steinar.

Det er ikkje redaktøren einig i.

– Det går lang tid mellom kvar gong eg arresterer han, trass i at han ikkje er nynorskmann frå barnsbein av. Her er det lite som er tilfeldig, seier Linga.

Redaktøren seier avisa jamleg har fått førespurnader frå lesarar om kryssord. Men avisa vil ikkje ta inn masseproduserte variantar.

– Då Steinar, som eg kjenner til frå før, melde seg til teneste, var det eit enkelt val. Eg veit at han leverer solid, grundig og rimeleg arbeid både på dette feltet og andre felt, og var såleis ikkje uroa for kvaliteten. Så langt har han innfridd, og me får gode tilbakemeldingar frå dei nokså mange som jamleg sender inn løysingar. At han i tillegg har eitt og anna litt mindre kjent ord frå den nynorske ordboka som kan utfordra folk, ser eg på som ein bonus, seier Linga.

Tidlegare har HF hatt kryssord om lag ein gong i månaden. No kan lesarane løysa oppgåvene annakvar veke.

– Fleire av dei som løyser, har spurt om ikkje me kan ha kryssord på trykk oftare. Då han tilbaud seg å auka frekvensen, greip me sjansen, seier Linga.

Har laga minst 300

I tillegg til å levera kryssord til HF lagar Steinar kryssord til eit julehefte i den gamle heimbygda. Julekryssorda lagar han på bokmål. Kryssordmakaren har laga minst 300 kryssord.

– Det høyrest ikkje så imponerande ut. Men om ein gongar talet på kryssord med tida eg har bruka, så vert det nokre timar med kryssord, seier Steinar.

Den digitaliserte prosessen byrjar med eit blankt ruteark der han set inn eit bilete. Når han har bestemt seg for løysinga, finn han ut kvar teksten skal gå og markerer han med ein gråfarge. Så byrjar utfordringa med å finna ut kva ord som passar rundt løysinga. Steinar plar byrja i det øvre venstre hjørnet, men det hender òg at han byrjar andre stader på kryssordet. Då han gjorde alt manuelt, var ikkje det mogleg. Dersom eitt av orda Steinar ynskjer å bruka, ikkje passar inn, får han feilmelding frå programmet.

– Her ser du at ordet vert for langt. Då vert slutten av ordet kutta. Her kjem det i konflikt når ordet kjem ned til denne bokstaven. Der er det ein P, seier Steinar og peikar eit par liner lenger mot venstre i kryssordet.

– Om eg flyttar ordet bort hit, og nyttar P-en frå dette ordet, kan eg bruka det, forklarer Steinar.

Slik jobbar han seg fram ord for ord. For å finna fram til orda, nyttar Steinar ordbøker på nett. Tidlegare bladde han i den gule ordboka si.

– Om eg trong eit ord med ein N som sjuande bokstav, så er det krevjande i ei slik bok. Det er mykje enklare i dag, seier Steinar.

– Kona er blitt god

I dag opnar han berre ordboka på nett, plottar inn dei bokstavane han ynskjer nytta og fyller på med spørjeteikn der han treng bokstavar. Då kjem det opp forslag om ei rekkje ord som kan passa. I ordboka finn han også forklaringane til kryssorda. Til dømes er ordet «eineståande» forklart med «unik» og «makelaus». Då vert «makelaus» oppgåvestikkordet og «eineståande» svaret, forklarer Steinar.

Når heile rutenettet er fylt med bokstavar, må orda kontrollerast. Dei forklarande stikkorda må setjast inn. Til slutt vert det sett inn forklarande piler for å visa kvar stikkorda høyrer til. Om det er tomme ruter att, fyller Steinar dei med symbol eller figurar. I HF ser ein ei stjerne i rutene som ikkje er i bruk. I juleheftet i Nes er det ein julenisse.

Etterpå kjem alle dei estetiske vala ein kryssordløysar kanskje ikkje tenkjer på. Kor store skal stikkorda vera? Skal dei ha vanleg eller feit skrift? Går pilene rett veg? Må nokre av stikkorda stå på høgkant? Går bokstavane langt nok ut i rutene? Er orda delte på rette plassen? Er strekane som skil stikkorda, på rett stad? Sjølv om programmet hans ordnar det meste, må han likevel kontrollera kryssordet manuelt.

Når Steinar er nøgd med kryssordet, skriv han det ut og gjev det til kona. Han fortel at kona har avdekt fleire småfeil. Slik får han retta dei før han sender kryssorda frå seg.

– Ho er blitt ganske god på kryssord, og løyser alle eg lagar. Ho har fått sansen for det. No seier ho takk når eg kjem med eit nytt, seier Steinar.

Her kan du høyra Steinar fortelja korleis han lagar eit kryssord i dag: