Livskraftig jubilant med hjarta for andre

Forfattar Asle Hetlebakke har skrive boka 125 – fellesskap, framtid og vekst. Ho markerer 125-årsjubileet til Framnes i Vikøy 1. oktober.

Hetlebakke fortel om etableringa av skulen. Johannes Brandtzæg fekk eit kall frå Gud og kjøpte Præstholmen. Arbeidsfolk frå bygdene grov og sprengde, mura og snikra, planta og sådde for at skulen skulle verta ein røyndom. Utdanningsinstitusjonen vart starta 1. oktober 1897 som ein ungdomsskule, den kristne utgåva av folkehøgskulen.

I 1911 bestemte det som seinare skulle heita Indremisjonssamskipnaden seg for å kjøpa Framnes av Brandtzæg for kring 30.000 kroner. I dagens pengeverdi er det kring to millionar kroner.

I 1972 tok Framnes namnet folkehøgskule, ei namneendring som staten kravde.

Vidaregåande skule

I oktober 1992 var ein overgang til vidaregåande skule for fyrste gong oppe i skulestyret. Nokre veker seinare gjorde styret i samskipnaden vedtak om å danna ei nemnd som skulle greia ut overgangen. I april 1993 kom ein rapport der det vart tilrådd å etablera ein vidaregåande skule. Og slik vart det.

– Viss ein som kristne leiarar ynskjer å gjera noko for å hjelpa ungdomen, er dette ein framifrå stad å ta fatt, heiter det i rapporten.

Bakgrunnen for endringa var at det var overkapasitet på folkehøgskular og at Reform 94 gav alle 16–19-åringar rett til plass i den vidaregåande skulen.

– Meldinga om kollektiv oppseiing og overgang til anna skuleslag kom helst som ei bombe, skreiv tidlegare folkehøgskulelærar gjennom 25 år, Øystein Ådland i framnesbladet Ljosglytt.

Departementet godkjende skulen, men fyrst frå 1996 og med eit maksimalt elevtal på 120. Etter kvart fekk Framnes Kristne Vidaregåande Skule godkjenning for 293 elevar, noko som gav betre økonomi og pedagogiske tilhøve.

Det Vestlandske Indremisjonsforbund (DVI), seinare Indremisjonsforbundet, takka i 1993 ja til å vera med samskipnaden i eit driftsselskap for Framnes. Samskipnaden, som no heiter IMS, står i dag som eigar av eigedomane på Framnes.

Hektisk bygging

Det har vore ei kontinuerleg bygging av hus på Framnes, til dømes med klasserom, lærarbustader, internat, verkstad og symjebasseng. I byrjinga, før 1912, budde alle elevane i heimane til bygdefolket i Vikøy, og vart godt mottekne.

Spørsmålet om internat kom då samskipnaden tok over. Ei av løysingane vart å kjøpa Misjonsgården sør i tunet, som fekk namnet Vonheim. Det vart guteinternat heilt fram til 1984.

Gamlesalen, jenteinternatet Framheim, gym- og festsalen Ljosheim, eit verkstadbygg, skulebygget Austheim, guteinternatet Strandheim, internata Nesheim, Fjordheim og Sjøheim og bustadhusa Vestheim og Helgheim er mellom husa som vart bygde.

Sommaren 2017 stod hallen Framnes Arena klar til bruk. Her er det handballbane, fotballbane, styrkerom, garderobar, foaje og klasserom.

Framnes hadde elevrekord hausten 2021, med 253 elevar på internat og ein del heimebuarar.

Det er i dag to liner på Framnes: idrettsfag og studiespesialisering. Idrettselevane er mykje utandørs.

Hand og ånd

Hausten 1925 starta den praktiske lina på Framnes Ungdomsskule. Det vart tilsett lærarar innan smed- og snikkarfag for gutane og innan husstell- og handarbeidsfag for jentene. På 1960-talet kom sosiallina for dei som ville gå inn i diakoni, sjukepleie og anna sosialt arbeid.

Tidleg på 1970-talet fekk skulen musikkline og idrettsline. Dei siste ti åra i folkehøgskulen vart det prøvd mange ulike liner og fag. Skulen var tidleg ute med undervisning i elektronisk databehandling og naturvern.

Hetlebakke fortel om dei ulike skuleslaga på Framnes, mellom anna Framnes Millomskule i åra 1931–1945.

– Me er heldige som får lov å gje ei kristen påverking til så flotte ungdomar som me har her på Framnes! skreiv rektor Harald Voster i Ljosglytt i 2017.

– Det er veldig stort når nokon vil ta imot Jesus. Samstundes er det like stort at så mange ungdomar vert bevarte hos Jesus, heiter det i årsmeldinga 2010, ifylgje Hetlebakke.

Brann i Ljosheim

Under dei såkalla huslydkveldane kunne det i tidlegare tider vera samla opp mot 1.000 menneske i Ljosheim.

5. februar 1994 brann dette huset. Mykje Framnes-historie strauk med, men det vart reist eit nytt bygg på rekordtid på branntomta.

13.955 elevar gjekk på ungdomsskulen og seinare folkehøgskulen. Det fyrste året Indremisjonssamskipnaden dreiv, søkte 138 om plass, men berre 82 fekk ja. Frå 1919 kunne 170 bu her. Skuleåret 1980–1981 hadde skulen 146 elevar. Så tok pila til å peika bratt nedover.

I 2013 var det ny søknadsrekord. 187 søkjarar konkurrerte om dei 60 plassane på studiespesialisering. Søkjartalet på idrett var tre gonger det ein hadde plass til.

Det årvisse Misjonsprosjektet starta i 1972 etter inspirasjon frå madagaskarmisjonær Torfinn Hestad. Elevflokken sette seg som mål å samla inn 5.000 kroner kvart semester til misjonsarbeidet på Madagaskar.

– Prosjektet skal vera evangeliserande, men i tillegg ha ein sosial dimensjon, seier inspektør Jostein Moldsvor.

Innsamlingsrekorden så langt sette russen i 2016, med 1.308.000 kroner. Den gongen gjekk pengane til Mercy Ships.

Trufaste medarbeidarar

Hans Sandvoll var tilsett på Framnes i 45 år, og er den som har lengst fartstid på skulen. I 1946 vart Alfred Aa tilsett som lærar i metallsløyd, og han vart i stillinga i 42 år. Brigt Vaage var framneslærar i 40 år. Hans Svarstad var tilsett i 41 år, men dei siste 11 åra sat han på Stortinget og hadde permisjon frå skulen mykje av tida.

Vaage fekk kongens fortenestemedalje i gull i 1983. Han var den femte framneslæraren som fekk utmerkinga. Dei andre var Halvor Fottland, Hans Sandvoll, Hans Svarstad og Sjurd Røyrvik.

– Det vitnar om stor truskap i arbeidet på skulen, men også om stor innsats i ulike sider av samfunnslivet, skriv Hetlebakke.

Mange av lærarkonene i ungdomsskuletida la ned eit stort tal dugnadstimar for arbeidsplassen til mannen. Det vart venta at dei skulle yta i samband med arrangement og stilla opp når det var bruk for dei.

Viktige hendingar

HF har bede «framneshistorikar» Ådland trekkja fram tre viktige hendingar i framnessoga. Den eine, seier han, var då Brandtzæg selde og indremisjonen kjøpte i 1911–1912.

Fram til då budde elevane på bygda, gjerne så langt borte som Kaldestad og Aksnes. Halvor Fottland, som var styrar då, sa at «no kan me få på plass internat, slik me alltid har snakka om var eit sakn å ikkje ha», seier Ådland.

Folkehøgskulen såg på internat som noko meir enn berre hybelhus for studentar. Det var ein del av heilskapen, der det skulle skapast ein heim for elevane, seier Ådland.

Kinamisjonen, som i dag heiter Norsk Luthersk Misjonssamband, starta i 1898 ein misjonsskule på Framnes. I 1912 kjøpte Framnes misjonsskulehuset på eidet av misjonen, som etter kvart flytta skulen sin til Oslo. I dag heiter han Fjellhaug Internasjonale Høgskole.

Brandtzæg var generalsekretær i Kinamisjonen, og reiste saman med misjonsskulen. Rektor Fottland leigde eit år skulen av han, og dreiv for eiga rekning. Så kjøpte altså Indremisjonen skulen.

Telavågtida

I slutten av april 1942 var det skotveksling mellom to norske motstandsmenn og Gestapo i Telavåg på Sotra. To av Gestapo sine menn vart drepne, og tyskarane sette i verk ein veldig hemnaksjon. 18 nordmenn vart avretta. Bygda vart brend ned, og alle menn mellom 16 og 60 år vart sende til konsentrasjonsleirar i Tyskland. Kvinner, born og eldre, 270 internerte, vart etter kvart sende til Framnes.

17. mai 1944 vart dei sette fri, men hadde ikkje ein heim å reisa til. Over 30 menn frå Telavåg miste livet i Tyskland.

Banda mellom Telavåg og Framnes vart svært sterke etter denne tida, fortel Ådland. Mykje av historia er dokumentert ved Nordsjøfartmuseet. I oktober 1944 kom 115 laksevågbuar til Framnes etter bombing av bydelen. I slutten av november vart dei sende vidare til Fossli Hotel.

Så kom neste pulje. Denne gongen var det Bergen kommunale pleiehjem som vart evakuert, og på det meste budde 300 menneske på Framnes fram til august 1945.

Framnes vart ein del av verdshistoria under Telavåg-tida, påpeikar Ådland.

Biletet i Schildberg

Han hadde ei artig oppleving i Schildberg i Polen for nokre år sidan. Der var norske offiserar internerte under krigen. Ådland reiste tidlegare ein del til Polen med framneselevar, og var der privat fleire gonger.

– Eg vart teken imot i det som var det gamle rådhuset, der var det laga til eit museum til ære for offiserane. Der hang det klassiske biletet av alle Telavåg-fangane framfor Gamlesalen på Framnes. Det var teke dagen etter at dei fekk beskjed om at dei var frigjevne 17. mai 1944. Museumssjefen vart litt forbausa då eg kunne fortelja at biletet var teke heime hjå meg. «Her har eg jobba så og så lenge», sa eg. «Å ja» sa museumssjefen, då var det plutseleg stas å ha meg på besøk, seier Ådland.

Det biletet har dei også i museet på Telavåg, fortel Ådland.

– Museet har funne namna på alle som er med på biletet. Dei fleste av desse var fangar på Framnes. I tillegg er det med lærarar og andre som arbeidde på Framnes på den tida, seier den tidlegare læraren.

No er dei som var fangar, i ferd med å døy ut.

– Eg hadde den store gleda å vera i lag med Brigt Våge, tidlegare lærar på Framnes, i Telavåg. Han var på Framnes under krigen, og var ein av dei som hjelpte dei internerte, med mellom anna omsetjing av brev til og frå Tyskland.

– Då me var i Telavåg, viste det vel at desse gamle som hadde vore på Framnes, og som no er i ferd med å forsvinna, sette utruleg pris på at dei hadde fått vera der.

Ein som var gut under krigen og var nær på skytehendinga på Telavåg, skal ha sagt at «å koma til Framnes, det var som å koma til Paradis», ifylgje Ådland.

– Då tenkte han på at her var det mat, senger og fred og ro. Han hadde sete i fangeleir, sjølv om han berre var gutunge, seier den tidlegare læraren.

Ei tid under krigen var tyske soldatar innlosjert på Framnes. Dei fekk seinare brakker i Steinsdalen. I 1940 kom det flyktningar frå Bergen.

Etter telavågfangane kom folk frå ein eller to sjukeheimar frå Bergen fordi heimane i Bergen var sundsprengde.

Vidaregåande skule

Ådland fortel at dei fleste i personalet var imot omlegginga til vidaregåande skule. Dei tykte vel om folkehøgskulen. Lærarane syntest det var gjort for lite for å utvikla skulen som folkehøgskule. Det var planar om ei omlegging lenge før personalet fekk nyss om det.

Lærarane meinte at ein måtte gjera noko for å utvida folkehøgskulen. Det vart stoppa, men ikkje grunngjeve med at ein ville leggja om.

– Det meinte me var ein dårleg måte å gjera det på. Eigarane stod likevel fritt til å gjera som dei ville. Det dei argumenterte sterkt med, var at elevtalet var på veg nedover og økonomien var dårleg. Det var for så vidt rett, men ein del av oss meinte at det vart gjort for lite for å motverka den trenden, seier Ådland.

Han trur at med litt meir medverknad og involvering kunne indremisjonen oppnådd det same, men utan dei konfliktane som også folk utanfor oppdaga.

– Delar av tilskota frå staten var regulert av elevtalet. Kva Reform 94 fekk å seia, er usikkert, seier Ådland.

– Men folkehøgskulane satsa stort sett på eldre elevar, som var ferdige med vidaregåande, og der slo ikkje Reform 94 inn. Det var opp til skulane å driva pedagogisk utviklingsarbeid og slik skapa tilbod søkjarar ville meina var attraktive. Slikt arbeid vart stort sett ikkje gjort på Framnes dei siste åra av folkehøgskulen. Eigaren gjorde desse vurderingane, opplyser Ådland.

Avhengig av stønad

Ådland slutta som lærar ved overgangen til vidaregåande skule og fekk jobb i Kvam herad. Berre éin av lærarane, Eimund Solsvik, vart med over i det nye skuleslaget, pluss rektor Per Tjøstheim, fortel Ådland.

– Det alle ser, er at det vart ein veldig auke i elevtalet. Det er bygt nye internat, og økonomien er god. Men det høyrer med til biletet at i åra etter at Framnes la om, hadde også folkehøgskulane ein oppgang. Framnes folkehøgskule ville ikkje fått dei høge elevtala, men ville fått fleire elevar enn dei 60–70 ein hadde tidlegare.

Stemna som vart skipa til om sommaren på Framnes, vart stort sett borte med den kortare sommaren. Dei hadde vore ei god inntektskjelde og ein stad der skulen kunne reklamera for seg sjølv.

– Det som er spanande å sjå no, er om styresmaktene vil halda fram med å støtta privatskulane, som regjeringa kallar dei. Det er å håpa at friskulane ikkje vert pinte økonomisk. Det er ting som tyder på at det kan skje. Det varierer med kva slags regjering ein har, seier Ådland.

Ope hus med festkake

Jubileumsfesten vert skipa til i Framnes Arena laurdag 1. oktober. Dagen bør markerast, seier rektor Voster til HF.

Det vert ei samling for spesielt inviterte gjester på ettermiddagen, og ei samling om kvelden som er open for alle som er interesserte.

Øystein Ådland vil då koma med glimt frå Framnes-historia. Ryfylkje Livsgnist skal by på revyinnslag om skulen og historia. Ein ny dokumentarfilm om Framnes, laga av lærar Magnus Hisdal, skal visast på storskjerm, lovar rektor Voster.