Lenkjer, lim og lovbrot – sivil ulydnad i over 50 år

Mange er villige til å gå langt for saka dei trur på. Nokre lenkar seg fast til anleggsmaskiner, andre limer seg fast til Stortinget eller set seg ned midt i vegen og stansar trafikken. I over 50 år har sivil ulydnad vore ei utbreidd aksjonsform i Noreg.

Gruppa Extinction Rebellion tok seg i tidlegare i år inn på Stortinget og limte seg fast til rekkverket på tilskodargalleriet. Spørjetimen måtte avbrytast og stortingsrepresentantane blei evakuerte. Aksjonen føya seg inn i ei rekke med relativt ukonvensjonelle protestaksjonar frå gruppa.

– Det er nok nokre nye element i aksjonane vi ser frå Extinction Rebellion, og det er i hovudsak knytt til nye teknologiar – altså at det no finst hurtiglim som gjer at ein relativt enkelt kan feste seg sjølv til eit objekt. Men det å bruke parlament som aksjonsstad, er ikkje nytt. Det er ei rekke eksempel på ulovlege protestar i lovlege forsamlingar, seier filosof og professor Andreas Føllesdal til Nynorsk pressekontor.

Sidan Mardøla-aksjonen i Møre og Romsdal i 1970 har sivil ulydnad vore relativt utbreidd som aksjonsform. Og i år har vi i tillegg til aksjonar frå Extinction Rebellion sett ei rekke aksjonar frå meir tradisjonelle naturvernarar – blant anna på Engebøfjellet i Sunnfjord kommune i byrjinga av mai.

Men Føllesdal er usikker på om det har blitt meir sivil ulydnad dei siste åra.

– Vi har ikkje konkrete tal på dette. Men truleg har aksjonane blitt meir synlege som følgje av internett og sosiale medium, fortel Føllesdal.

– Det at sivil ulydnad blir meir synleg for massane, kan jo òg nøre opp under folks vilje til å utføre det, legg han til.

Naudbrems

Men kva er eigentleg sivil ulydnad?

– Det er vanskeleg å fastslå ein autoritativ definisjon, for det er mange som bruker omgrepet på ulik måte. Men ein viktig del av det er at det er ein slags naudbrems som nokon brukar for å varsle om at no meiner dei at politikken er djupt feilslått og i strid med sentrale verdiar for samfunnet, seier Føllesdal.

Standardforståinga av sivil ulydnad er at aksjonane skal vere ikkje-valdelege. Når aksjonane er ikkje-valdelege, signaliserer ein òg at ein vil respektere samfunnets spelereglar generelt.

– Det blir ei slags lojal usemje, konstaterer Føllesdal.

Førebuing og planlegging

Ein organisasjon som ved fleire høve har gjennomført sivil ulydnad, er Natur og Ungdom (NU). Blant anna var mange av medlemmene i organisasjonen no i vår med på aksjonar ved Engebøfjellet i Vevring Sunnfjord kommune, kor gruveselskapet Nordic Mining planlegg gruvedrift og avfallsdumping i Førdefjorden. Leiar Gina Gylver fortel at dei er nøye med planlegging og førebuing før dei gjennomfører sivil ulydnad.

– Vi har ei rekke prinsipp for sivil ulydnad som må vere oppfylte før vi vel å ta aksjonsmiddelet i bruk. Blant anna skal vi vere medvitne om at vi vil ha fokus på målet og ikkje sjølve middelet sivil ulydnad. Vi skal få til ein diskusjon knytt til sak – ikkje ein diskusjon knytt til at vi aksjonerer sivilt ulydig, seier Gylver til Nynorsk pressekontor.

I tillegg peikar ho på viktigheita av å få aksept for kamp og sak gjennom aksjonar.

– Det er viktig for oss at det er ein direkte link mellom korleis og kvifor vi aksjonerer og målet med aksjonen. Ved Engebø lenka vi oss til dømes til anleggsmaskinene som skulle brukast i prosjektet vi ønskjer å stanse. Slike grep meiner vi gjer det lettare for folk å forstå kvifor vi har tatt akkurat det steget. Det blir ein tydeleg link, seier Gylver.

Stemma til dei utan stemme(rett)

I prinsippet kan sivil ulydnad vere ei protestform i alle typar saker. Likevel ser ein at mange av sakene kor det blir tydd til sivil ulydnad knyter seg opp mot rettane til minoritetar.

– Fellestrekk ved mange av aksjonane som grip samvitet til folk, er saker kor eit velfungerande fleirtalsstyre ikkje er spesielt eigna til å fange opp korleis det går med minoritetane. Det kan vere saker som dreier seg om rettane til urfolk, dyr og framtidige generasjonar som ikkje har stemmerett enno, seier filosof Føllesdal.

– Det er ikkje gitt at eit fleirtalsstyre i eit demokrati fangar opp interessene til minoritetsgrupper.

Gylver meiner sivil ulydnad i ei årrekkje har vore svært viktig for at naturen skal ha eit rettsvern.

– Aksjonsforma er eit av dei viktigaste verkemidla i miljøkampen og har vore veldig viktig for miljørørsla sidan Mardøla-aksjonen i 1970. Sjølv om naturens rettsvern framleis er altfor svakt, så kan vi takke sivil ulydnad og aksjonane som har vore arrangert tidlegare for at vi har komme dit vi er i dag, seier ho.

Ei anna gruppe som den siste tida har markert seg med aksjonar, er Stopp Oljeletinga. Gruppa er del av eit internasjonalt opprør og har varsla fleire aksjonar i juni.

– Vi er alle veldig redde, og ønskjer å stanse oljeleitinga. Eg er ung, dette handlar om framtida vår, sa student Ronja Therese Mylius til Adresseavisen i samband med ein aksjon gruppa hadde i Trondheim der dei sperra trafikken.

Ulovleg demokratisk verkemiddel

Trass i at sivil ulydnad er ei aksjonsform som bryt med norsk lov, er det likevel ei form for protest som fungerer betre i eit demokrati enn i ein autoritær stat. Andreas Føllesdal meiner visse fundament må vere på plass for at sivil ulydnad skal ha ein effekt.

– For at sivil ulydnad skal fungere som ein naudbrems, så krev det ofte rettsstatsgarantiar. Det krev ein ytringsfridom slik at protesten får merksemd og det krev at dei som protesterer kan fremje saka si i ein rettssal når dei blir stilt for retten, seier han.

– I meir totalitære statar gjer kravet om at sivil ulydnad skal vere ikkje-valdeleg aksjonsforma mindre eigna. Den passar rett og slett betre i nokolunde velfungerande samfunn. I autoritære statar blir spørsmålet om ikkje meir valdelege og militante aksjonar vil vere vel så godt eigna, legg han til.

Også Gylver er klar på at sivil ulydnad er ein viktig del av demokratiet.

– Vi meiner det er eit ekstremt viktig verkemiddel i det norske demokratiet. Vi tar det i bruk og har tatt det i bruk i mange tiår. Men det er eit alvorleg steg å ta, så det er ikkje noko ein skal ta lett på, presiserer NU-leiaren.

– Må følgje demokratiske spelereglar

Ei av dei som ved fleire høve har kritisert sivil ulydnad som aksjonsform, er Frp-leiar Sylvi Listhaug. Ho hadde ikkje tid til å prate med Nynorsk pressekontor om denne saka, men gjennom pressekontakten sin Kai-Morten Terning har ho gitt eit skriftleg svar på kva ho tenkjer om aksjonsforma.

– Respekt for demokratiske spelereglar er viktig, og påverknad må søkjast gjennom dei demokratiske kanalane. Dersom ein minoritet er usamd i fleirtalsvedtaka, så kan vi ikkje ha rom for at dei då saboterer fleirtalsvedtaket eller prøver å sette dei demokratiske institusjonane ut av spel, skriv Listhaug.

– Mindretalstyranni med bruk av udemokratiske verkemiddel, er ikkje demokrati. Eg har heller inga tru på at for eksempel aksjonane vi har sett frå Extinction Rebellion dei siste åra kjem til å endre norsk politikk, skriv ho.

(©NPK)