– Fjern tvilen og gje kvammabonden trua att!

– Valet mellom å investera i nye bygningar og å leggja ned familiegarden nærmar seg, sa Guro Stuve då styret i Vikøy og Øystese Bondelag inviterte lokale politikarar til lunsj torsdag 27. april.

Stuve er leiar i Vikøy og Øystese Bondelag, bonde og klauvskjerar, og møter mange bønder gjennom jobben. Den siste tida har ho følt at bøndene ho treffer, generelt er oppgjevne, sinte, triste, skuffa, slitne og uroa. Mange slit med helsa eller økonomien, og aukande kostnader står ikkje i stil med inntekta, fortalde ho gjestene.

Kort sagt er utfordringane store krav, mykje jobb, få velferdsordningar og dårleg betaling. Ifylgje bondelagsleiaren må ein ut i arbeid eller ha ein partnar som tener godt for å få drifta til å gå rundt.

– Det er ikkje leveleg i framtida. Ingen andre verksemder hadde drive slik, sa Stuve til dei folkevalde.

Miljøskadd

Ein av dei som likevel har satsa, er Kristian Aarhus. 27–åringen overtok gardsdrifta etter foreldra sine i Fjærabygda i Steinsdalen ved nyttår i fjor. Saman med nabo Kjetil Opheim har han, med stort og smått, nær 150 dyr i fjøset.

Aarhus vedgår at det ikkje god økonomi å vera bonde, og seier at han no tener dårlegare enn før han tok over. Dessutan jobbar han dobbelt så mykje, og dei dårlege tidene merkast godt.

Likevel har Aarhus aldri nølt. Han har bestemt seg for at han skal få det til.

Mange har inntrykk av at bønder klagar mykje, meiner Aarhus, men bøndene har tent dårleg lenge, og no byrjar det å verta kritisk, fortel han.

– Me skal ikkje verta millionærar eller rike, men ha råd til å ta litt fri og sleppa å telja øre heile tida. Det slit på både folk og utstyr. Det må skje noko, seier Aarhus.

– Kvifor valde du å ta over?

– Eg er sikkert miljøskadd. Det er dette er interesserer meg for, enkelt og greitt. Andre har hobbyar. Det er dette eg synest er kjekt. Traktorar, avl og jordarbeid og så vidare, seier den ferske bonden.

– Du står veldig fritt og styrer din eigen kvardag. Og så synest eg det er jækla kjekt å jobba med dyr, legg han til.

– Ikkje leveleg

Ifylgje Stuve er det mange flinke bønder i Kvam, både som har satsa, som ynskjer å satsa og som sit og lurer på om det er verdt å satsa. Det burde ikkje vera eit spørsmål om det er lurt å investera i ei verksemd som produserer mat, meiner ho. Bøndene kjenner seg bundne til ein fast låg pris, vert stempla som miljøsvin og får beskjed om at dei berre klagar, fortalde ho under bondelunsjen.

Parallelt med dårleg økonomi kjem nye krav. Og alt kostar pengar.

– Eg håpar verkeleg politikarane vil hjelpa oss å snu denne trenden i Kvam. Fjerna tvilen og gje kvammabonden trua att! sa bondelagsleiaren.

– Bidra til arbeidsplassar og eit ope kulturlandskap, og til å produsera den beste maten i verda med minst antibiotika, ferske råvarer og ikkje ultraprosessert mat. Sikra ein trygg og god matproduksjon for framtida, slik at born og unge kan leva trygt med ein tanke om at me har nok mat i Norge, heldt Stuve fram.

Satsa eller leggja ned?

Frå 2024 kjem det krav om eigen sjukebinge og eigen kalvebinge i kvart fjøs. Vidare må dyr på bås vera ute på sommarbeite i 16 veker, mot åtte veker i dag. Bøndene rundt bordet meiner krava er overkomelege for folk flest, men kravet som kjem i 2034, ytra bøndene meir uro over. Då kjem kravet om lausdrift, og det vert ikkje lenger lov å ha kyr på bås.

Aarhus i Fjærabygda slepp å tenkja på å investera i lausdriftsfjøs innan dei neste ti åra. Det valet gjorde foreldra hans for kring ti år sidan. Men ikkje alle har teke valet enno.

Ifylgje Norsk institutt for bioøkonomi (Nibio), som på oppdrag frå landbruksnæringa i Vestland har undersøkt kva konsekvensane av det nye regelverket kan verta for mjølkeproduksjonen i fylket, må sju av ti mjølkebruk leggjast om. Fleire enn sju hundre mjølkeprodusentar i Vestland stettar ikkje krava om lausdrift, og må ta stilling til om dei kan og vil investere i nytt.

I spørjeundersøkinga til Nibio svara 19 prosent av mjølkebøndene at dei planlegg å gje seg allereie i 2024. Ytterlegare 24 prosent seier dei vil avslutta når lausdriftskravet trer i kraft.

No spør fleire bønder i Kvam seg om dei skal ta sats og investera eller leggja ned. Dersom bønder legg ned drifta, går det ut over både landskap, beredskap og lokal verdiskaping, meiner det lokale bondelaget.

Geir Børve, som har samdrift saman med nabo Torgeir Kristian Børve, meiner at pengar til å investera er viktig, men at det ikkje vil hjelpa om ikkje drifta «kastar av seg noko».

– Det er ikkje vits i å lura mykje pengar til ein gjeng og få dei til å byggja, og så tener dei ikkje pengar etterpå likevel. Hadde landbruket tent pengar, hadde ein ikkje tronge dei investeringspengane. Då hadde dette ordna seg, sa Børve.

– Bør auka satsen

Ifylgje Helge Arne Espeland, mjølkebonde i Jondal og tillitsvald i Tine SA, har gjennomsnittsinntekta per årsverk gått ned med 55.000 kroner i snitt for dei som driv med mjølkeproduksjon. Lønsemda er nede på 2015-nivå, og det har mykje med kostnadsutviklinga å gjera, hevdar han.

– Investeringsbudsjettet låg på to millionar i fjor og auka til 3,5 millionar i 2023, men kostnadene har vakse endå meir, seier Espeland.

Han meiner satsen bør auka til 60 prosent av investeringsbudsjettet.

I dag er det 21 båsfjøs og 16 lausdriftsfjøs i Kvam. Til saman vert det produsert 6,6 millionar liter mjølk, og lausdriftsfjøsane står for over 70 prosent av produksjonen.

Berre i Steinsdalen var det 21 fjøs for 25 år sidan, ifylgje mjølkebonde Nils Neteland. Til saman produserte dei kring éin million liter mjølk. No er det tre fjøs att. Dei produserer 1,5 millionar liter. Det seier mykje om effektiviseringa, meiner mjølkebonden, som er ein av dei som framleis held på.

Neteland, som også er tilsett som produsentlagsleiar i Tine, har drive gard i over tretti år. Fyrst hadde han båsfjøs aleine i ti år. Så gjekk han saman med naboen om samdrift. På dei tjue åra har samdrifta over dobla produksjonen, medan inntekta er den same.

– Eit sårbart landbruk

Neteland meiner det går feil veg. Éin ting er økonomien i drifta. Noko anna er interessa og vidareformidlinga. Då Neteland voks opp, var han med i drifta «heile tida», fortel han. Han lærte seg alt: vøla maskinar og traktorar, inseminera kyr, behandla sjuke dyr og så vidare. Oppgåvene er mange.

Mykje av kunnskapen vil vera vanskelegare å få tak på for dei neste generasjonane, meiner mjølkebonden. No er borna ofte utdanna noko heilt anna, og når dei vil overta garden, er dei gjerne mellom 25 og 30 år, og har ikkje kunnskapen med seg. Dimed får desse ei ekstra utfordring, trur han.

– Og det er mykje meir omfattande no enn då eg byrja. Eg har vore så heldig at eg har fått læra meg litt heile tida og lenge før eg hadde lov. No får dei ikkje lov til å køyra traktor før dei er 16 år. Maskinene er vortne store og kompliserte, og det er store konsekvensar om det skjer noko. Det har vorte eit veldig sårbart landbruk, med stor produksjon, basert på få hender, seier Neteland.

Ei dotter av mjølkebonde Nils Neteland er interessert i å ta over garden, men han kjenner på det: Skal han verkeleg våga å anbefala henne dette?

«Frittgående kuer»

Ifylgje Ap-politikar og bonde Even Øyri har partiet hans diskutert lausdriftskravet den siste månaden. Diskusjonen heldt truleg fram på landsmøtet 4.–6. mai.

Sjølv har ikkje Øyri tru på å utsetja fristen. Han meiner mange av bygningane som i dag er med bås, og som er bygde på 1970-, 1980- eller 1990-talet, uansett må investerast i om det skal inn ein ny generasjon.

– I tillegg til det ordinære landbruksoppgjeret må det inn investeringspakkar. Og det må vera pakkar som er tilpassa mjølkeproduksjonen. Det er der investeringsbehovet er størst, og det er der det største etterslepet er på investeringar. Det er utvilsamt, sa Øyri.

Neteland meiner at det politisk og via forbrukarane har vorte eit knallhardt press på at dyr skal gå laust. Den diskusjonen med forbrukarane er umogleg å vinna. Står ei ku fast, har ho det fælt, konstaterte Neteland.

Som døme trekte han fram Q-Meieriene. I ei pressemelding nyleg skreiv verksemda at ho i september lanserer «klimamelk fra frittgående kuer».

– Dei kan unna seg den luksusen at dei ikkje treng ta imot mjølk frå andre enn dei som har lausdrift, og då kan dei seia det. Då veit me kva veg det går. Det er rett og slett – trur eg, etter så mange år – ein tapt kamp, diverre.

Det er håp

– Eg synest det var eit bra møte, seier Stuve dagen etter lunsjen.

Ho vart positivt overraska over at alle var så positive og viste støtte, og er glad dei gjennomførte møtet og fekk informera politikarar og politikarkandidatar.

– Så er eg jo veldig spent på kva dei vil gjera vidare lokalt, seier Stuve.

– Kva konkret håpar du dei lokale politikarane gjer?

– I hovudsak er det gjerne ei investeringsstøtte til dei som vil investera og kanskje hjelp til dei som har bygt no dei siste åra. Det er mange flinke unge bønder som hadde synest det hadde vore veldig kjekt med ei gulrot frå kommunen, seier Stuve.

Då Espeland bygde om til lausdriftsfjøs i 2018, fekk han stønad på over 500.000 kroner frå næringsfondet til dåverande Jondal kommune. «Landbruk er viktig for busetnad, matproduksjon og reiseliv. Det er såleis svært positivt at det vert satsa og investert for framtida på gardsbruka i kommunen», skreiv rådmannen i tilrådinga.

I søknadsbunken til kraftfondet til Kvam herad er det få søknader frå bønder. Det er ikkje så rart. Det står nemleg i retningslinene at kommunen ikkje bør gje stønad til næringsverksemd som mottek store overføringar over statsbudsjettet.

Det at bøndene ikkje har høve til å få søkja pengar frå kraftfondet, er noko næringssjef Jan Tjosås meiner ein bør byrja sjå på. Vidare opplyser han til HF at han i forslaget til nye retningsliner ikkje har med ei slik formulering.

Når saka om ei eventuell endring av retningslinene for kraftfondet kjem opp politisk, er uvisst. Truleg vert det sett på i samband med ny kommunedelplan for næring og kompetanse, seier Tjosås.