Dei møter menneska i krise: – Ingen fasit

Redsle. Panikk. Sinne. Og botnlaus sorg.

Ei rekkje kjensler i ulike valørar kan oppstå når livskrisa råkar, anten ho kjem i form av eit uventa barnedødsfall, eit sjølvmord, ei trafikkulukke eller ein resultatlaus leiteaksjon. Mange vert råka. Vegen tilbake til eit vanleg liv kan verka uoverkomeleg lang.

Her kan det psykososiale kriseteamet koma inn i biletet. Tove Græsdal Pedersen, som til dagleg leier avdeling for rus og psykisk helse, er ansvarleg for tenesta i Kvam herad. Med seg i gruppa har ho sju andre med ulik kompetanse. Mellom dei er kommuneoverlegen, ein prest, ein politioverbetjent og ein psykolog.

Då Ola Alvsåker døydde 14. juli, var Pedersen på ferie. Oppvekstsjef Astrid-Anett Steine, som òg er del av teamet, steppa inn. Foreldra til Ola, Anita og Arild, er fulle av lovord om oppfylginga dei fekk av kriseteamet etter sjølvmordet. Det same er dei kameratane til Ola som HF har snakka med.

Steine involverte i denne saka fleire tilsette i avdeling for rus og psykisk helse som ikkje er del av kriseteamet. Dei står i staden på ei liste med ressurspersonar som kan kontaktast og nyttast når noko oppstår.

Den nemnde avdelinga får i mange tilfelle ansvaret for seinare oppfylging av dei kriseråka. Det er ein stor føremon å sikra kontinuitet og hindra at ein må byta ut folk i ei sak, påpeikar Steine.

Frå sak til sak

Steine og Pedersen understrekar at det ikkje finst eit klart og tydeleg svar på kva som gjer ei krise stor nok til at kriseteamet vert aktivert. Kvar enkelt situasjon vert drøfta av Pedersen og kommuneoverlege Gudmund Øvsthus. Er born involverte i saka, ligg terskelen gjerne noko lågare enn elles.

Teamet kjem ikkje alltid i sving med det same noko har skjedd, men oftast relativt raskt. Den fyrste oppgåva er, gjerne i samarbeid med andre etatar, å skaffa seg oversyn over kva som har skjedd og kven som på ulike vis er innblanda. Kven er vitne? Kven er pårørande? Kven har andre roller i saka? Nokre gonger er mange råka, andre gonger berre éin eller to personar. Så prøver teamet å etablera kontakt. Det kan vera via telefon eller ved å koma heim til dei det gjeld, alt etter kva som er mest naturleg.

Den viktigaste oppgåva er å tilby samtalar og spørja kva ynske og behov dei råka har. Teamet vil i ein del tilfelle gje fagleg støtte til tilsette i andre tenester, til dømes barnehage og skule, som har dagleg kontakt med dei involverte i krisa.

Kor lenge kriseteamet fylgjer opp i ettertid, varierer frå sak til sak og person til person. Om nokon takkar nei til hjelp og seier at dei klarar seg på eiga hand, pressar ikkje teamet seg på. Men det som er ein fast rutine, er å kontakta i alle fall dei næraste i ei krise etter nokre månader for å høyra korleis det går med dei.

– Er det noko me veit, så er det at folk kan kjenna på eit anna behov om to månader enn dei gjer der og då. Men då tek du gjerne ikkje kontakt, sjølv om du veit kvar du skal gjera det. Då må me ha ei lita «forsikring», seier Steine.

Teamet «lukkar» difor ikkje sakene straks, men møtest og drøftar dei igjen for å prøva å fanga opp nye element og behov som dukkar opp i ettertid. Det kan førekoma i ein del tilfelle.

Når lyset forsvinn

Tek eigarskap

Nokre nyttar heller vener, familie og anna nettverk for å koma seg gjennom ei vond tid, og synest at det ville vore merkeleg å få framande inn på seg. Andre har ikkje slike nettverk og er meir overlatne til seg sjølve.

– Nokre «eig» krisa si med ein gong, koplar på nettverket og har kanskje berre nokre spørsmål om ting dei lurar på. Andre vert meir handlingslamma, slik at ein må spørja dei om dei får i seg mat, får sova og har nokon å vera med. Det er veldig ulikt. Men me skal ikkje springa fortare enn dei me skal vera der for. Dette må me vurdera heile tida, seier Steine.

Når menneske er i sjokk og i ein kaotisk situasjon, er dei ikkje alltid i god stand til å fanga opp informasjon. Kriseteamet opplyser alltid om rolla si, men ikkje alt festar seg. I samband med dødsfall kan ein del spørsmål og tankar dukka opp etter at gravferda er over og kvardagen har returnert, og det kan verta naudsynt å gjenta seg, fortel Steine.

I nokre tilfelle kan det vera aktuelt å samla folk for å fortelja om harde fakta, til dømes i saker der rykta florerer. Det vert i så fall gjort i samråd med dei pårørande.

Sorg i fleire drakter

Steine seier at ho har høyrt fleire kriseråka seia at dei har vorte betre kjende med seg sjølve i den vonde perioden.

– Nokre seier at dei taklar det betre enn dei trudde. Andre seier at dei vart mykje meir sette ut enn dei nokon gong hadde trudd at dei ville verta. Det er ikkje så lett å vita om du aldri har opplevd ei krise før, seier ho.

Steine påpeikar at erfaringa frå ei krise kan gjera dei involverte betre rusta til nye utfordringar i livet. Hennar inntrykk er at til dømes ungdomane som var tett på Ola, har opplevd eit sterkt samhald.

– Dei klarar å støtta og hjelpa kvarandre, sjølv om det er tøft. Det er feil å seia at ei krise kan verka positivt, men oppi ei krise kan det òg finnast noko godt. Ein lærer noko som ein tek med seg, seier ho.

Kriseteamet rår kriseråka til å ha ein normal kvardag så langt råd er. Sjølv om kvardagen returnerer, kan sorga sitja i kroppen lenge. Og ho kan koma brått på, når og kvar som helst og i ulike former. Ingenting er i så måte rett eller gale. Det er såleis ingenting feil med å gå på fotballtrening eller le sjølv om noko fælt har skjedd, på same vis som det er lov å gråta nær sagt heile tida. Tvert om er rådet altså å venda tilbake til normalen så snart ein er i stand til det, understrekar Steine.

Feil oppfatningar

Steine og Pedersen seier det finst nokre vanlege mistydingar kring kriseteamet. Ei av dei er at teamet har ei form for vaktordning. Det er legen på vakt og ambulansepersonellet, og eventuelt andre involverte naudetatar, som skal ta seg av helserelaterte, akutte hendingar. Kriseteamet har oftast inga rolle før litt seinare.

Ei anna misforståing er som nemnt knytt til lengda på innsatsen til kriseteamet. Normalt vil teamet berre hjelpa til mellombels og i ein kort periode. Lengda varierer, men jamt over trekkjer kriseteamet seg ut så snart det er forsvarleg å gjera det. Sidan er det i utgangspunktet fastlegen og det ordinære helseapparatet som skal fylgja opp dei som er råka av ei krise.

I nokre tilfelle vil det vera snakk om berre ei veke. Om sommaren, når ein del er på ferie, kan det vera snakk om oppfylging noko lenger.

– Men vår jobb er å slusa hjelpa over i det ordinære systemet, seier Pedersen.

Både og – eller ikkje

Steine er med i både kriseteamet og den kommunale kriseleiinga (KKL), og fungerer såleis som ein bindelekk som formidlar informasjon mellom dei når båe er i sving. KKL er leia av rådmannen. At KKL kjem i drift – eller at det vert sett krisestab, som det ofte vert formulert av pressa – inneber ikkje at det psykososiale kriseteamet gjer det same. Båe kan trengast, som i den dramatiske ulukka i Tokagjelet i 2021, men det er ikkje alltid det er naudsynt. Og i ein del tilfelle er det psykososiale kriseteamet aktivert utan at KKL veit om det.

Sjølv om medlemene i kriseteamet og andre involverte er utdanna og i utgangspunktet skal ha ei profesjonell tilnærming, kan dei verta prega av inntrykka dei får i møte med kriseråka personar. Dei er difor flinke til å spørja einannan om korleis det går etter kriseinnsats. I tillegg evaluerer teamet jamleg eigen innsats, bygt på både eigne refleksjonar og tilbakemeldingar frå dei som har fått hjelp, pluss at det stundom har små øvingar i møta.

– Me er flinke til å ta vare på kvarandre, spørja korleis det går og ta den praten. Og så prøver me å fordela oppgåvene litt, slik at det ikkje vert den same som rykkjer ut kvar gong. Medlemene i teamet er gode på ulike felt, så kombinasjonen er veldig bra. Når me fyrst jobbar med så tragiske ting, er det ei trygg og god gruppe å vera i, seier Pedersen.

Ho er i startgropa med arbeidet med ein plan for førebygging av sjølvmord, som var del av budsjettvedtaket i heradsstyret i desember. Politikarane sette av 400.000 kroner frå disposisjonsfondet til planarbeidet.

I 2020 utarbeidde regjeringa ein nasjonal handlingsplan for førebygging i perioden 2020–2025. Her vart mellom anna ein visjon om null sjølvmord knesett.