Barndommens snøhest – ei blanding av nytte og leik

Kanskje har du framleis ein spark ståande i uthuset, hengande i garasjetaket, på låven eller i ei bu. Folk har vanskar med å kaste ein kjær skyss som vekkjer gode minne og høyrde til den norske kvardagen for nokre tiår sidan.

På to meiar i bygd og by

– Eg gjekk på beina eller på ski til skulen i Brumunddal i 1970-åra, snarvegen gjennom skogen, omtrent ein kilometer. Av og til tok eg ein av sparkane i familien. Då gjekk det fort nedover vegen og rundt svingane til skulen. Der parkerte eg sparken i eit stativ. Det kunne stå over hundre sparkar der når det ringde inn til første time, fortel folkeminnegranskar Thor Gotaas.

Jobben hans er å dokumentere og formidle kulturhistorie – gjerne fenomen som er borte eller er i ferd med å forsvinne. No mimrar han over «barndommens snøhest», sparkstyttingen, i si siste bok «Spark – på to meier gjennom norgeshistorien».

For nokre tiår sidan var spark eit vanleg transportmiddel i mange bygder og byar – særleg for barn, ungdom, husmødrer og eldre. Han var ein doning til å frakte matvarer og andre ting, og eit fast innslag på snø- og islagde vegar om vinteren frå Lista i sør til Hammerfest i nord.

I dag har moking og strøing av vegar, og snøfattige vintrar, gjort forholda elendige for dette gamle framkomstmiddelet på to meiar.

Men Thor Gotaas minnest godt vinterføre i heimbyen i barndomsåra. Og ustrødd veg med ruglete is og tørr snø, som gav god glid.

– Det er ei eiga oppleving å sparke på bra føre og nyte det å ta seg så lett fram, nesten utan å bruke krefter, og kjenne at kvart beintak gir framdrift. I lett terreng er alt berre moro. Ein vil berre ha meir, dra langt, at føret skal vare, mimrar han.

– Nokre sparka om kapp på heimvegen, med skulesekken festa frampå. Ungar såg på det som ein sjølvsagt skuleskyss når vinteren la seg på vegane. Sparken var vår venn, som forenkla framkomsten og auka tempoet. Bortsett frå når ein sjåfør i ein bil frå vegvesenet eller «kommunen», som folk sa, strødde grus. Den som har opplevd slike dagar og uventa møtt på strødde vegar, han eller ho kjenner den skuffelsen som eit hardt slag i magen.

Kven var først?

Mange trur at det var vi nordmenn som fann opp sparken. Det var det ikkje. Ifølgje den svenske etnologen Göran Rosander vart den første sparken laga i Bottenvika i Austersjøen, truleg allereie rundt 1850. Elles skal det visstnok finnast ein nederlandsk illustrasjon av ei keramikkflis, truleg frå perioden 1675–1725, som viser ein mann med spark.

I ordboka står sparkstøtting forklart med kjelkeliknande framkomstmiddel som har sete, styre og to lange stålmeiar, og som ein driv fram ved å sparke frå med eine foten mot bakken medan den andre kviler på eine meien. Ordet kjem truleg frå svensk, «sparkstutting», som dei mellom anna sa der. Ein sparkar for å få fart. Ordet støtting har sannsynlegvis å gjere med stutt=kort, fordi opphavet til sparken var ein liten kjelke. Eller fordi ein støtta seg til han.

Til Finland kom sparken i 1860–1870-åra, kan hende innført frå svensk side. Nokre hevdar at finnane var aller først ute. Dei hadde tidleg kjelkar med korte meiar for å frakte vatn, og laga lengre meiar for å sparke fortare.

– Slike innovasjonar kan oppstå fleire stader samstundes. Det er ofte umogleg å vite kva som har skjedd, og når, blant oppfinnartypar rundt omkring, forklarar folkeminnegranskar Gotaas.

I 1891 fanst sparken i Danmark, men vart ikkje brukt så ofte grunna lite snø. Også i Tyskland, Nederland, England, Frankrike og Austerrike er sparkar omtalte dette tiåret. Men hovudområdet framover vart dei tre nordiske landa med kaldast klima.

Inspirert av svenskane

– Det er litt uvisst når den første sparken vart brukt her i landet. Göran Rosander visste om ein på Helgeland i Nordland rund 1885, truleg innført frå Tärna i Lappland. Det same året innførte ein svensk grosserar i Kristiania spark til ungane sine, importert frå Sverige. Dette blei dessutan omtalt i «Norsk Idrætsblad» i 1885, fortel Gotaas.

Ein endå tidlegare observasjon kan vere frå Langesund i Telemark rundt 1880, der bruk av spark er omtalt i eit brev til fotograf Marie Høeg om barndomsminne. Marie Høeg vart fødd i 1866.

Firmaet Hytten og Rønneberg i Trondheim lanserte spark i 1889, men med dårleg respons. Tidleg i 1890-åra selde Larsens Vaabenfabrikk og L.H. Hagen i Kristiania sparkar. Dei to var blant dei største sportsbutikkane i landet, med variert utstyr til vinteridrett.

Dei første sparkfabrikkane starta opp i Sverige like etter hundreårsskiftet, og det var om lag 20 slike fabrikkar registrerte hos söta bror i 1919. Norsk sparkindustri oppstod eit par tiår etter den svenske, og breidde seg over store delar av landet, til verkstader og fabrikkaktige geskjeftar. Også norske smedar og snikkarar såg moglegheiter.

Norsk gjennombrot på 1920-talet

I Noreg fekk sparken gjennombrotet i 1920-åra, med mykje import frå Sverige. Særleg vart Arvika-sparken populær. Kanskje er dette noko av grunnen til at den første norskproduserte sparken – Steenberg-sparken frå Løten – blei bygd etter den svenske Arvika-sparken. Snart kom Nansen-sparken frå Arendal og Rapp frå Trondheim. Tarzan-sparken frå Lillestrøm kom midt på 30-talet. P

å 70-talet kjøpte Norø Fabrikker AS (Norax Tynset) opp Tarzan, sidan også både Rapp og Nansen. Espegard AS i Hallingdal, som har selt sparkar sidan 2005, tok over produksjonen frå Norax i 2020 og er i dag den siste norske produsenten av sparkstyttingar.

– Stordomstida til sparken her i landet er i perioden 1920 til 1960. Nokre stader varte ho heilt fram til 1990-talet. Dessutan blussa bruken opp i snørike vintrar. På stader med stabil, kvit vinter, sette folk som rutine bort sykkelen når snøen la seg og tok fram sparken. Folk brukte spark til alle slags ærend. På nabobesøk og langtur, på kvardagar og i helgar. Sparken gjorde det mogleg å dra meir rundt i by og bygd på ei tid av året som var upassande for sykling, fortel Thor Gotaas.

Så kom bilane …

I 1960 vart bilsalet fritt i Noreg og bilen tok dermed over meir og meir transport i kvardagen på korte strekningar, også for syklar og sparkar. Vegane vart meir utrygge for mjuke trafikantar, og strøing av vegane har øydelagt mykje av sparkgleda.

Sparken lever likevel enno, særleg blant yngre, kvinner og eldre, og kanskje mest på landsbygda og i nokre småbyar i strøk der vinterføret innbyr til det. Ulike grupper brukar framleis sparken på turar i nærmiljøet, som til skulen og butikken, og nokre stader vert det til og med arrangert ulike typar av sparkiade for å ha det moro.

(©NPK)