1. mai var større enn 17. mai – men no er feiringa meir dempa i industribygdene

I nyare tid har feiringa av 1. mai blitt meir dempa, i takt med nedskjering i industrien i småbygdene. LO seier likevel dei opplever oppsving i feiringa.

Komande søndag er 1. mai, «Arbeidarane sin internasjonale kampdag». I industribygdene i Noreg har dette vore ein festdag som vart feira like ivrig eller ivrigare enn 17. mai

Historikar Åsmund Borgen Gjerde ved Universitetet i Bergen fortel at dagen vart feira i Noreg for første gong i 1890. Markeringsdagen vart oppretta for å demonstrere for arbeidarrørsla sine viktigaste kampsaker. På 1890-talet var særleg kampen for 8-timars arbeidsdag sentral.

– Arbeidarklassen var i vekst, men hadde få rettar i 1890. Det norske Arbeidarparti blei stifta tre år tidlegare og arbeidarrørsla hadde førebels oppnådd svært lite i Noreg. Til dømes hadde dei fleste arbeidarar ikkje stemmerett før 1898.

Nasjonal Samling starta fridagen

Mykje av feiringa på 1. mai er som feiringa på 17. mai. Noko av det viktigaste ved feiringa å gå i tog, gjerne kombinert med å legge ned kransar og blomar ved minnesmerke for arbeidarpionerar.

Det var likevel ikkje før under andre verdskrigen dagen blei ein fridag i Noreg. Vidkun Quisling og Nasjonal Samling innførte 1. mai som ein lovfesta fridag i 1942.

Dette blei oppheva i 1945, men igjen innført som offentleg høgtidsdag og lovfesta fridag i Noreg i 1947.

– Kvifor ville nazistane ha ein lovfesta fridag for arbeidarane?

– Fascistiske og nazistiske rørsler i alle land ønskte å stå fram som om dei representerte arbeidarklassens interesser. Til dømes kalla nazistane i Tyskland partiet sitt for «Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei» (eller «Det nasjonalsosialistiske tyske arbeidarparti» på norsk, journ. merknad).

Større enn nasjonaldagen

I fleire industribygder i Noreg har dagen tidlegare vore feira ivrigare enn 17. mai. Ordførar Hilmar Høl (Ap) i Årdal hugsar sjølv den store feiringa i bygda inst i Sognefjorden frå tidlegare år.

– 1. mai har vore større enn nasjonaldagen i Årdal. Då eg byrja å jobbe i aluminiumsverket og blei politisk interessert i 1986 var dagen ein koseleg dag. Vi gjekk i 1. mai-tog og prata med folk, ein tok seg ein halvliter då toget var ferdig og heldt fram med å prate politikk.

Det blei også sunge arbeidarsongar. Høl hugsar blant andre «Vi bygger landet» og «Ta kvarandre i handa og hald».

Dempa feiring

Feiringa er i dag noko meir dempa enn den var tidlegare år. I nyare tid har 17. mai blitt ei større feiring enn 1. mai.

Historikar Borgen Gjerde seier det skjer i samband med at det blir færre industriarbeidarar og arbeidarrørsla blir svekt.

– Den har gjerne stått sterkt på stader arbeidarrørsla har stått sterkt. Og arbeidarrørsla har gjerne stått sterkt på stader der det var mange industriarbeidarar. Etter kvart som dei har blitt færre, har arbeidarrørsla sin posisjon blitt svekt, og dermed også 1. mais betydning som festdag. Årdal og Odda er typiske eksempel på denne utviklinga.

Hilmar Høl har sjølv vore vitne til korleis nedskjeringane i industrien på Årdal har påverka kommunen.

– Spesielt på 70-talet merkte Årdal dette. Det kjem ny teknologi av produksjonen av aluminium og det blei store nedskjeringar på verket. Då eg byrja å jobbe der i 1986, var det framleis 1.800 tilsette. Då eg byrja som ordførar var det 561 tilsette.

Nedlegging gav oppslutning

LO-sekretær Are Tomasgard kjem frå Odda og hugsar at dagen var ein stor dag, kanskje større enn 17, då han vaks opp i bygda inst i Sørfjorden i Hardanger. Han meiner det er fleire grunnar til at det har vorte mindre oppslutning rundt 1. mai i dei mindre industribygdene.

– Det er rett at færre går i 1. mai-toga i Årdal og Odda, men 17. mai-arrangørane på desse stadene vil truleg òg seie det er lågare oppslutning i det toget i nyare tid. I tillegg vil kor mange som kjem avhenge av kva dag i veka den dagen er på og om vêret er godt.

I 2017 var han tilbake i Odda for å halde 1. mai-tale. Då deltok 5.000 i toget, det meste på fleire år. Grunnen var at lokalsjukehuset var truga av å bli stengt ned.

– Om situasjonen tilseier det, brukar folk dagen. I 2017 fekk 1. mai i Odda politiske verknader og då var det mange som ville møte opp.

Tomasgard fortel at LO opplever at 1. mai er i oppsving, trass i den dempa feiringa i Årdal og Odda.

– Folk ser ei betydning av dagen når forskjellane mellom folk aukar og utfordringane i verda blir større. Med tanke på krigen i Ukraina og flyktningane derfrå er dagen høgst aktuell i år. Difor er det viktig at vi støttar opp om 1. mai og det den står for, seier Tomasgard.

Stolt feiring

Trass i at det ikkje er like stor feiring av 1. mai i Årdal som før, er dagen framleis ei stoltheit for bygda, fortel ordføraren.

– Vi er framleis gode på å feire 1. mai, og det har vi tenkt å halde fram å vere. Vi ser at det blir sett pris på at vi har tog, korpsmusikk og parolar og at vi kjempar for arbeidsplassar og arbeidarane sine grunnleggande rettar.

Det går framleis 1. mai-tog i Årdal. Faktisk går det to: Éin i Årdalstangen og éin i Øvre Årdal.

– Vi prøvde eitt år å ha eitt samla tog. Det gjekk i grunn fint, men vi gjekk tilbake til å ha to tog neste år. Kanskje det er meir nostalgi over det, seier Hilmar Høl.

(©NPK)