Båtbyggjar Sjur Larsson i Holmsund

Nedre Valland og Nes Grendelag har saman med Hardanger og Voss Museum engasjert seg, for å redda båtverkstaden i Holmsund. Den norske staten eig eigedomen, og Kvam herad forvaltar den, men kommunen har ikkje hatt kapasitet eller midlar til å ta vare på dette huset. Difor er eit samarbeid kome i gang mellom grendelaget, museet og heradet. I Hordaland Folkeblad vart det 6. og 16. november stilt spørsmål ved om det har vore båtbygging i Holmsund. Eg har, saman med bygningsvernkonsulent Anne Lise Brask Eriksen ved museet, prøvd å kartleggja historia til småbruket. Me byggjer på kjelder frå Statsarkivet, samt bygdebøker og intervju/samtalar med folk som har budd på staden, etterkomarar og naboar.

Området ved Vallandsholmane høyrde til Sjuragarden på Valland. Ifylgje bygdeboka kjøpte båtbyggjar Sjur Larsson Norheim jorda ved Holmsund i 1878. Han bygde hus og dreiv som snikkar, men særleg som båtbyggjar. Sjur var fødd i 1844. For å vera sikre på det som er skrive, har me gått til førstehandskjeldene på Statsarkivet og leita etter Sjur i pantebøker og folketeljingar. Bygdebøker er andrehandskjelder, for dei kan innehalda feil. I Folketeljinga for Vikør Sogn i 1865 finn me Sjur oppført som ugift båtbyggjar. Han var då 21 år og budde med foreldre og systrer på husmannsplassen Kalhagen på Norheim. Faren er også oppført som båtbyggjar, og det er rimeleg å tru at Sjur har hjelpt til, slik skikken var, og etter kvart lært handverket av faren. I panteregister for 33/5 i Kvam ser me at det er tinglyst eit skøyte på eigedomen Holmsund (som her er kalla Nyatræet) frå Samson Sjursen i Sjuragarden til Sjur Larsson Norheim i mai 1878. Sjur Larsson var då 34 år gamal. Ut frå det som står i bygdeboka flytta han til Holmsund med kona Anna Larsdotter Neteland og tre born. I Holmsund fekk dei fire til. Sjur bygde bustadhus og verkstad, og bygde båtar for sal. Han fekk rett nok ikkje glede av verkstaden i så svært mange år. I panteregister for 33/5 står det at han gjekk konkurs i 1892. Eigedomen vart seld til mellommann Ola Mikjelson Fladtveit.

I det same panteregisteret står det at Ola Mikjelson selde eigedomen vidare til jakteskipper Kristoffer Sollesnes i 1898. Dotter til Kristoffer, Borghild Øvsthus, som var fødd 1902, fortalde meg i mars 1996 at det store huset ved sjøen, som me kallar båtverkstaden, sto der då foreldra kom til Holmsund. Barnebarnet Gjermund Birkeland, fødd 1915, fortalde meg det same ved intervju i 2003. Gjermund hadde mykje av oppveksten sin hjå besteforeldra i Holmsund. Han var som gut blitt fortald at det hadde vore drive med båtbygging der, men han som hadde eigedomen, laut gå frå den, han greidde seg ikkje. Båtbyggjaren var austpå nokre år i Moss, og kom tilbake, budde på naboeigedomen, Holmstrand på Valland, og dreiv så med båtbygging der. Eit synleg spor som viser at det var drive båtbygging i Holmsund, var at det, då Gjermund var gut, hang ein lang furustokk vassrett langsetter taket. Stokken var graven or på undersida. Når dei byggjer båtar, så vert det brukt støtter som dei set frå denne stokken, som blir kalla skorderenna, og ned på båtborda for at dei skal få rett fasong. Den uthola stokken kan ikkje ha vore brukt til noko anna enn til båtbygging, meinte Gjermund. Han hadde aldri sett denne innretninga vore brukt av bestefaren. Stokken vart seinare fjerna sidan den ikkje lenger hadde nokon funksjon. (Intervju ved Randi Storaas 2003)

I 1996 gav nabo Jan Norheim meg eit skriv med opplysningar etter besten hans, Gjermund Valland i Sjuragarden (f. 1890), og etter Anna Svåsand i Holmsund (f. 1906). Dei hadde fortalt han at Sjur Larsson med huslyd flytta til Moss, men at familien kom att til Valland nokre år seinare, i 1996. Dei fekk leiga jord av Sjur Valland, like ved Holmsund, og på dette stykket sette dei opp ei gamal stove og ei båtskytje, og Sjur arbeidde her med båt- og fartøybygging. Dette står også i bygdeboka under Holmstrand (eigedomen mellom Holmsund og Sjuragarden). Ved søk på nettet kan ein sjå at det var stor aktivitet innan skipsbygging i Moss i 1890-åra. Det er rimeleg å tru at Sjur, og kanskje og eldstesonen Lars, som då var 15 år, arbeidde ved eit skipsbyggeri medan dei var i Moss.

I folketeljinga for 1900 finn me atter Sjur Larsen med huslyd på Valland. Han er blitt 56 år og er oppført som båtbyggjar og strandsitjar under Sjuragarden. Sonen Lars Sjursen er oppført som båtbyggjar og fartøyeigar, og to av dei andre sønene som sjøfarande matrosar. Lars Sjursen fekk kjøpa jorda i 1905. Han tok etternamnet Valland og kalla heimen for Holmstrand. Ifylgje ætteboka døydde Sjur i 1906. Lars dreiv vidare som båt- og fartøymann. I folketeljinga for 1910 er Lars ført opp som båtbyggjar og sjømann. Det same er broren Kristian. I 1922 flytta Lars med huslyd til Ølen, der dei kjøpte seg eit småbruk på øya Romsa. Båtskytja tok han med, og dreiv der med båtbygging som attåtarbeid livet ut.

Ut frå opplysningane over har me konkludert med at det store huset ved sjøen i Holmsund vart bygd av båtbyggjar Sjur Larsson til verkstad. Her dreiv han med båtbygging frå kring 1878 til 1892. Han lærte handverket av faren, båtbyggjaren Lars Sjurson frå Kalhagen på Norheim, dreiv sjølv med båtbygging i Holmsund, og lærte så handverket vidare til sonen Lars Sjursen, som etablerte seg på Holmstrand. Bygningsvernkonsulent Anne Lise Brask Eriksen seier at huset ser ut som ein typisk båtverkstad, viser til den store produksjonen av båtar i Hardanger, og kan ikkje sjå kva anna ein båtbyggjar skulle reisa denne bygningen for – eit vel 70 kvadratmeter stort, uisolert hus med doble dører.

Huset sto då huslyden Sollesnes flytta dit i 1898. Gjermund Birkeland hugsa at det hang ei skorderenna, som blir brukt ved båtbygging, under taket. Me veit ikkje kor mange båtar som vart bygde her, men omfanget kan ikkje vera avgjerande for om ein kan kalla huset ein båtverkstad, sidan det var bygd som verkstad og fungerte som det den første tida. På 1900-talet har huset hatt andre funksjonar. Det har vore lager for utstyr, båtar, ved m.m. og verkstad for jakteskipper Kristoffer Sollesnes med huslyd, og seinare for dottera Anna Julie og mannen hennar Torgeir P. Svåsand.

Huset har jordgolv og heller rett på sperra, det er lite endra opp gjennom åra, og kan framleis restaurerast. Det er eit kulturminne som høyrer til i kulturmiljøet Holmsund både som verkstad for båtbyggjaren Sjur Larsson og som lager for jakteskipper Kristoffer Sollesnes. Historia til Holmsund er eit døme på kor sterkt hardingane si historie er knytt til kombinasjonen småbruk/båtbygging og kombinasjonen småbruk/sjøbruk/sjøfart. Det finst ikkje tilsvarande friluftslivsområde med kulturmiljø i offentleg eige som kan fortelja om kor sterkt Hardanger si historie har vore bunden til båtbygging og sjøfart.

Målet vårt har vore å dokumentera og få fram historia til Holmsund så godt og rett som råd. Me vil svært gjerne bli kontakta om nokon har dokumentasjon, kjelder, foto som kan fortelja noko anna, eller noko meir om historia til plassen og dei som budde der.

Randi Storaas