Unge vestlandsmenn i kamp for fedrelandet

I boka De valgte å slåss gir historikar Erik Thomassen ei skildring av det som skjedde både ved og bak fronten i dei tre første vekene av andre verdskrigen på Vestlandet og i dalstrøka innanfor. Vi får høyre den dramatiske historia om det forfattaren kallar «Vestlandshæren» og som far hans var ein del av. Han var ein av fleire tusen vestlendingar som vart involverte i kampar i områda rundt Voss og i Hallingdal og Valdres.

Frå mobilisering til oppløysing

— Krigen var nær i tid for oss som var barn på 1950- og 60-talet. Far min deltok i Valdres i 1940 og var seinare aktiv i Milorg, men fortalde lite om det. Etter at han døydde i 2010, kom alle spørsmåla eg hadde gløymt å stille han om kva han og dei andre hadde opplevd den gongen, seier Erik Thomassen.

Historikaren har mellom anna leita i offentlege og private arkiv, lokalhistoriske verk og tidsskrift for å finne svar. No har han prøvd å gi ei balansert skildring av det som gjekk føre seg i tre dramatiske veker frå 9. april til 1. mai 1940.

— Eg har ønskt å fortelje historia. I dette inngår korleis avdelingane blei sette opp, korleis dei blei forsynte og tekne vare på, korleis dei slost, og kvifor dei til slutt måtte innsjå nederlaget. Eg skriv også om samarbeidet med det sivile samfunnet og konsekvensane krigen fekk for sivilbefolkninga. Rettesnora mi har vore at omsynet til ettermælet til personar må vike for omsynet til ei sannferdig historieforteljing, seier Erik Thomassen.

Nemninga «Vestlandshæren» er det Thomassen sjølv som har funne på.

— Eg brukar henne om dei avdelingane som blei sette på krigsfot av 4. divisjon i 1940. Divisjonen, som heldt til i Bergen og hadde ansvar for Hordaland, Sogn og Fjordane og nokre kommunar i Nord-Rogaland, skulle ved mobilisering setje opp ein brigade og ein del andre avdelingar, seier Thomassen.

Vanlege menn

— Kven var desse soldatane?

— Dei var vernepliktige menn frå 21 år og oppover frå Stad i nord til Sunnhordland sør. Forsvarsviljen var veldig høg på Vestlandet, og dei møtte med stor begeistring og motivasjon for å gjere ein innsats. Sidan Sogn og Fjordane var det siste fylket som vart okkupert, var det enklare å samle soldatar her enn andre stader. Det var allslags folk i befalskorpset og blant soldatane — vanlege menneske med kjensler og behov som alle andre. Nokre var uredde og klarte å halde hovudet kaldt då kampane rasa, medan andre var engstelege og usikre. Dei fleste var nok både modige og redde, seier Thomassen.

Sjanselaus aleine mot fienden

Ifølgje Otto Ruge, kommanderande general i 1940, var «Vestlandshæren» den best rusta og organiserte eininga som blei sett opp i Sør-Noreg. Likevel gjekk det ikkje så bra, og krigsinnsatsen vart kort. Sjølv om nordmennene kunne bite frå seg, enda kampane der Vestlandshæren slost, i flukt og oppløysing. Den tyske fienden vart overlegen i dei fleste samanhengar.

Men vestlendingane slost i tre veker på fleire frontar, langs jernbanelinja frå Vaksdal til Evanger, på Kvamskogen, i Skjervet, i Hallingdal og i Valdres. 65 norske soldatar og offiserar fall under kampane eller døydde av skadar eller sjukdom dei pådrog seg. Fleire hundre blei såra eller sette ut av spel som følgje av den psykiske belastninga. I tillegg blei 29 sivile drepne i dei krigshandlingane som Erik Thomassen skildrar i boka si.

Den tyske hæren var på dette tidspunktet best i verda med tanke på trening, taktikk og utrusting. Trass sterk motivasjon og idealisme hadde vestlendingane svak opplæring og samtrening, og dei mangla effektive våpen. I nokre avdelingar var soldatane nær ukjende for kvarandre og ukjende for offiserane. Det var viljen til å slåst for fedrelandet som gjorde at dei kasta seg ut i det frå starten av.

— Vestlendingane valde å slåst i lojalitet til land, folk, militære og politiske styresmakter og for eit demokratisk styresett og nasjonalt sjølvstende. Ikkje fordi befalet kommanderte dei til det. Denne motivasjonen gav dei styrke, men når utviklinga gjekk dei imot, blei idealismen eit for svakt fundament. Då kravdest ein profesjonalitet som korkje dei eller delar av befalet deira hadde, seier Thomassen.

Og når hjelpa frå allierte i tillegg ikkje kom, vart nederlaget ikkje til å unngå. Då rakna Vestlandshæren.

Motstandsrørsla

Men kampane i aprildagane 1940 la likevel grunnlaget for den motstandsrørsla som voks fram i åra etter. Fleire av soldatane i Vestlandshæren hadde knytt band og visste kven dei kunne stole på.

— Mange av dei personane som er med i denne boka, kom til å spele viktige roller i Milorg og andre delar av motstandsrørsla seinare under krigen. Mange deltok også på utefronten. Ein del av dei som kom til å spele viktige roller i gjenoppbygginga av det norske forsvaret etter krigen, hadde også heile eller ein del av krigserfaringa si frå Vestlandshæren, fortel historikar Erik Thomassen.