Tau i lange banar

– Nordmenn har vore flinke til å ta vare på dei verneverdige fartøya sine. Dei er blitt måla med rett måling, og ein har brukt gamle teknikkar både til båtbygginga og metallarbeidet. Men taua i riggen – dei har vore heilt gløymde. Der har det lenge vore plast overalt.

Reipslagar Sarah Sjøgreen sit på kne på eit langt og trekkfullt loft i Norheimsund. Ho nappar i tre tynne tau av tjøreimpregnert hamp. Med halvt samanknipne auge siktar ho mot den andre enden av loftet, der taua er festa til kvar sin krok på ei maskin. Bak ryggen hennar er taua, også kalla kordelar, samla på ein felles krok. Det er først når Sjøgreen har dratt og justert i kordelane og trippeltsjekka at dei alle er like lange og stramme, at ho kan begynne å slå tauet, som det heiter.

Viking og cowboy

Arbeidet Sjøgreen er i gang med, kunne sjølvsagt vore ein sjeldan demonstrasjon av ein nær utdøydd handverksteknikk – slik dei ofte gjer det på museum. Men Hardanger fartøyvernsenter i Norheimsund er også eit levande nasjonalt kompetansesenter. Her har dei eit av dei største fagmiljøa for restaurering av båtar og fartøy i Norden, og Sjøgreen, som er ein av tre reipslagarar med fagbrev i Noreg, er tilsett på heiltid.

Saman med resten av avdelinga slår Sjøgreen tau til tradisjonsbåtflåten for både private, seglmakarar og museum, men ho lagar også lassoar, dekorasjonstau og rekkverk.

I tillegg til det meir tradisjonelle formidlings-og museumsarbeidet riggar gjengen dessutan tau på store seglskuter og lærer bort korleis ein skal segle og jobbe med taua. Dei tek òg imot gamle riggar og spleiser opp att tau. Vikingskipa «Draken Harald Hårfagre» og «Saga Oseberg», fiskeskøyta «Storeggen» i Ålesund og ryfylkejekta «Brødrene af Sand» er blant dei mange fartøya langs kysten som seglar med nyslåtte tau frå senteret.

Frå hest til hamp

– Sjølv på gamle båtar har det lenge vore berre plasttau overalt. Men dei siste ti–tjue åra, og særleg dei aller siste, har Riksantikvaren vorte meir medviten om at også rigg og tau skal lagast etter gamle teknikkar, seier Sjøgreen og fiskar opp ei lita trekjegle.

Kjegla, eller «toppen» som han heiter på fagspråket, har spor som Sjøgreen trer kvar av dei tre kordelane inn i. Toppen skal syte for at vridinga i tauet blir rett. Medan kordelane blir sveiva rundt og rundt av krokane på maskina, fører Sjøgreen toppen med kordelane framover på tauet.

For kvart steg ho tek, tvinnar kordelane seg saman til eit tjukkare tau bak toppen. I denne delen av prosessen er det viktig at reipslagaren heldt same tempo på kvar einaste meter, slik at heile taulengda, avhengig av bruksområde, blir slått like fast eller laust.

Like lengder

Reiparbanen i Norheimsund er av nyare dato og stod ferdig i 1997. Med sine 82 meter er banelengda moderat. Til samanlikning er den nedlagde banen på Fjøsanger i Bergen 350 meter, medan den nyrestaurerte Gamle Brunsvikens Reperbane i Kristiansund måler 180 meter. Sistnemnde er elles den einaste historiske og fullt utstyrte reiparbanen i Norden. Ettersom Nordmøre ikkje lenger har fagfolk som kan det gamle handverket, dreg Sarah Sjøgreen ofte nordover og slår lengre tau der.

For ja, her er det lengda det kjem an på. Til tjukkare tauverket skal vere, til kortare blir det. På dei gamle utanlandske reiparbanane som var opptil 400 meter lange, kunne dei slå opp til éin fot tjukke og 220 meter lange tau til ankerkablar. På kortare banar opna dei gjerne dørene sommarstid og slo lengre tau i friluft.

Same spenn

Maskina som snurrar krokane med kordelane, er det einaste mekaniske hjelpemiddelet Sjøgreen har. Prinsippet stammar frå mellomalderen. Skilnaden på då og no er at reipslagaren den gongen sveiva kordelane rundt for hand.

Kvar av dei tre 75 meter lange og 5 millimeter tjukke kordelane som no skal bli til tau, har Sjøgreen laga av sju 80 meter lange og tre millimeter tjukke hampgarn. Som ved alt anna i prosessen handlar mykje om å føle og sjå. Når Sjøgreen spenner opp garnet til den første kordelen, kjenner ho etter med fingrane kor stramt det er. Etterpå, når ho spenner opp det andre og tredje garnet til resten av kordelane, brukar ho den første kordelen som utgangspunkt. Og til sist: Er det like mykje spenn og tvinn i alle kordelane?

Heile historia

Allereie når Sjøgreen tingar garna frå fjerne himmelstrok, er ho nøye på å få heile historia om korleis hampen er dyrka, arbeidd med og lagra. Men det viktigaste er at fibrane i garnet er lange – og ho vil gjerne at ein så stor prosentdel som mogleg skal måle over 25 centimeter.

– Det finst plassar i verda der folk framleis slår tau, men me er nok dei einaste som tilbyr den kvaliteten me gjer. Mange andre brukar veldig korte fibrar. Det gir svake tau, og gjer at dei fort sklir frå kvarandre og blir øydelagde, forklarar ho.

Samstundes spelar også vêret og klimaet i Norheimsund inn på resultatet. Ein reiparbane er ikkje isolert. Vêret ute pregar difor arbeidet inne.

– Ubehandla naturfiber syg til seg fukt, så på ein kald dag blir taua stive og harde, medan dei blir mjuke og lausare på ein turr og solrik dag. Tjøredamp blir også stivare når det er kaldt. Alt dette, i tillegg til korleis og kvar i båten tauet skal brukast, er ting me må ta omsyn til når me bestemmer korleis me skal slå tauet. Den erfaringa og kunnskapen ligg i hendene, seier Sjøgreen.

Frosne fingrar

Sjøgreen har segla mykje sjølv, og var difor godt kjent med både tau, rigg og seglmakararbeid då ho nærast snubla over tilbodet i Norheimsund og starta på fagbrevet som reipslagar. Ho likar at kvalitetsarbeid trumfar tidsbruk, og meiner det er viktig å halde det gamle handverket i hevd. Det treng ein korkje vere antikvarisk interessert eller tradisjonsmedviten for å vere oppteken av, poengterer Sjøgreen, som er endeleg er framme ved maskina med dei snurrande krokane.

Vel har ho raudfrosne fingrar etter den sakte turen over loftsgolvet. Men ho har også eit 62 meter langt og solid hampetau, laga på akkurat same måte som me har gjort det sidan mellomalderen her i landet.

Tauet ho heldt mellom hendene, kan vare i 20–30 år om ein passar på det og tjørar det på nytt ved behov. Til samanlikning må til dømes seglskipet Statsraad Lehmkuhl, som har 22 segl og ei masthøgde på 48 meter frå vasskorpa, skifte alle plasttaua sine mellom kvart femte til åttande år. Det kostar, både for lommeboka og miljøet:

– UV-stråling frå sola et opp det ytste laget på plasttau. Det gir ikkje berre dyre plasttau kort levetid. Plasten som går i oppløysing, blir til mikroplaststøv som hamnar i sjøen og blir der, seier Sarah Sjøgreen og stikk hendene i lommene.

– Det er difor ei gryande interesse for naturtau frå miljømedvitne eigarar av moderne seglbåtar, som ikkje lenger vil bidra til plastforsøplinga av havet. Slikt er sjølvsagt veldig oppmuntrande for arbeidet me gjer. No har me difor byrja å sjå på endå fleire typar naturmateriale som kan vere eigna til å slå tau av. Førebels er det likevel ikkje nok jobb til meir enn éin reipslagar her i landet; og sjølv no må eg fylle dagane med meir enn reipslaging. Så om det skal vere jobb til fleire, må me ha fleire bestillingar.

(©NPK)