Reisefant rissar opp regional reiselivshistorie

Fossesus er bakgrunnsteppe for samtalen – og for så vidt for mykje av reiselivshistoria til Hardanger – når HF møter forfattar og kvemming Knut Markhus til intervju om den nye boka hans. Få meter frå oss gliser eit troll einsamt i den litt kjølige vinden. Artsfrendane står bak låst dør; ingen av suvenirbutikkane ved den største turistattraksjonen i Kvam har sett mon i å opna enno.

Koronapandemien har lagt ei klam hand over Noreg denne sommaren. Utlendingane kjem ikkje. Me må lita på eigne krefter for å halda liv i dei talrike reiselivsverksemdene som vaknar til liv saman med løvetann og engkarse. Spørsmålet er om dei visnar like snøgt.

Klar for konfigurasjon

Men er handa eigentleg så klam? Markhus er ikkje sikker, noko han gjer greie for i epilogen. Han omtalar viruset som ei utfordring som ein kan takla på ein positiv måte.

– Det trur eg reiselivet har prøvd på: å vera oppfinnsam og sjå mogelegheiter. Ein har ikkje resignert, sjølv om det var ein smell for mange. Det vert spanande å sjå korleis sesongen vert, og om ein kjem tilbake der ein var – og ikkje minst om ein ynskjer seg tilbake. Dette kan sjåast i samanheng med klimaspørsmåla. Mindre internasjonalt, fly- og cruisebasert reiseliv har noko positivt ved seg. Det kan tenkjast at det reiselivet me ser i sommar, må vera meir likt det me skal ha framover. Me har fått ei mogelegheit til å omstilla oss.

– Det treng ikkje vera ei ulempe?

– Det er ei ulempe, men også ei mogelegheit til å konfigurera litt. Det kan verta ganske bra. Det ser betre ut enn det gjorde.

På eige initiativ

Til boka. Underdeilig, med undertittelen Hardanger si reiselivshistorie, har kvemmingen arbeidd med i nærare ti år. Attåt travelt arbeid, og med stønad frå forfattarforeininga, har han samla informasjon om utviklinga frå den spede starten tidleg på 1800-talet.

Den gongen var det smått med reisebyrå og ymse infrastruktur, så gjestene – dei fleste kom i starten frå overklassen i England – måtte for det meste ordna seg både skyss og overnatting sjølve. Somme kom i såkalla lordabåtar, som dei vart kalla på folkemunne. Tid og pengar hadde dei nok av, pluss kanskje ein dose lengt etter eventyr og romantiske haldningar.

– Det var skikkeleg tungvint å koma hit. Ein del kom med eigen båt eller ei eller anna skute. Og dei kom til ein stad som ikkje var budd på å møta dei. Det fanst skysstasjonar og enkelte gjestgjevarstader, men ikkje vegar å snakka om. Det som berga dei som sakna litt meir komfort, var prestegardane. Dei tok imot slike fine folk, også i Vikøy og Strandebarm, seier Markhus.

Prost Niels Hertzberg på Lofthus var ein føregangsmann i så måte. Han laga mellom anna brosjyrar, arrangerte gaida turar til fossane og fonna, og dreiv som sjølvutnemnd reiselivsgeneral.

Om vegane var dårlege, var altså naturen spektakulær. Det meste var urørt av menneskehender. Men tidleg på 1800-talet såg mange verdi fyrst og fremst i det som hadde praktisk nytte. Markhus viser til dømes til biskop Pavels, som konstaterte at Hardanger ikkje hadde naturherlegdomar. Det som ikkje kunne nyttast i gardsdrift, var rekna som uinteressant og dels problematisk, ifølgje forfattaren.

Motstridande møte

Romantikken førte etter kvart til at naturen i seg sjølv voks i augo til dei reisande. Litt og litt endra tankesettet seg. Gjestene kom for å oppleva det ville, vakre og urørte – ikkje berre i naturen, men i tillegg i the natives – urinnbyggjarane.

– Det var spanande for dei å sjå folk som levde på ein heilt annan måte enn dei sjølve. På ein måte var innbyggjarane eit slags førebilete – enkle naturmenneske som ikkje var tilsmussa av kulturen som dei som kom. Men i møtet mellom det fine, sofistikerte og det primitive vart det krasj når det skitne kom for tett på. Der var ein ambivalens. Ein var fasinert, men fann det fråstøytande, seier Markhus.

Skiftet og det romantiske inntoget – pluss betre infrastruktur, faste båtruter og reisebyrå – kom for alvor frå 1850. Sidan har det for det meste gått oppover i det lokale reiselivet, med god hjelp av noregs- og hardangervenen keisar Wilhelm, som hadde stor påverknad på tyskarane. Han heldt mest til i Odda og Balestrand, men den fyrste staden han kom til på debutreisa i 1889, var Norheimsund, der han vitja Steinsdalsfossen med karjol to dagar på rad.

Opp og med i Odda

Odda har ei særeiga reiselivshistorie som liknar ein berg-og-dalbane. Soknet hadde 12 hotell, mellom anna eit som var flytta frå Vikingnes på Ljones, og var eit ynda reisemål med kort veg til fleire store attraksjonar tidleg på 1900-talet. Særleg fleire mektige fossar og Folgefonna lokka mange dit, før kraftutbygging og industrialisering mellom anna tamde fleire av fossane og tok meir eller mindre knekken på reiselivet frå 1906.

I Hardanger elles humpa og gjekk det vidare, med særleg dei to verdskrigane som naturlege nedturar, fortel forfattaren.

Hesteskyss vart etter kvart erstatta med bilar, nye vegar kom til, og tilbodet vart sakte meir profesjonalisert. Samarbeid om marknadsføring og tilbod var det likevel dårleg med fram til Reisemål Hardanger Fjord AS – no kalla Visit Hardangerfjord – vart stifta i 1993. Likevel klaga eigar av Sandven Hotel, Tron Bach, året etter til Bergens Tidende over dei mange småkongane i regionen.

Dei siste åra har turistane strøymt i hopetal til Hardanger, mellom anna på grunn av strukturert marknadsføring. Veksten kjem ikkje minst takka vere den vellukka og massive satsinga på Trolltunga i Ullensvang kommune, som har motverka det nådelause stempelet Lonely Planet sette på Odda: Noregs styggaste by.

Inngrep utan effekt

Oppgangstidene er komne trass i fleire store og omdiskuterte inngrep dei siste åra, ikkje minst «monstermastene» og Hardangerbrua. Motstandarane spådde både dårlege tider etter inngrepa, men Markhus, som sjølv var negativ til båe, slår fast at dei dystre profetiane ikkje har slege heilt til.

– Det er ikkje lett å måla nokon negativ effekt. Når ein kjemper for ei sak, skrur ein gjerne litt til og krisemaksimerer. Mastene er ein reduksjon av reiselivsproduktet, men han er ikkje dramatisk, seier han.

For all del, i sosiale medium finn ein del bilete av brua, men Hardanger si eiga Golden Gate, som hotelldirektør Utne på Lofthus spådde byggverket å verta, meiner Markhus at ho vanskeleg kan kallast.

– For turistane har brua vorte korkje eit stort pluss eller eit stort minus. Ein finn endeleg bilete av henne på Instagram, men folk kjem ikkje berre for å sjå henne, seier Markhus.

Trass den uventa positive utviklinga dristar han seg til å ytra skepsis til eit tredje naturinngrep: gondolbanen – skylift – frå Odda til Rossnos. Eit lite fleirtal i Ullensvang kommunestyret vedtok i mai å setja pengar i og greia ut prosjektet. Forfattaren meiner det går vel kjapt i svingane.

– Det er lett å sjå mange pluss i form av mykje besøk, men det ein legg opp til masseturisme. Det er ikkje eigentleg det me vil ha, seier Markhus.

Ein reisefant

Underdeilig er gjeven ut av Kraftmuseet, der Markhus er direktør. Med seg har han kollega Harald Hognerud som biletredaktør. Han hadde same rolle då Markhus gav ut forløparen Ein Edens hage i 2000. Utgjevinga kom i kjølvatnet av ei hovudoppgåve i historie som handla om engelske reiseskildringar.

– Sidan har dette vore ei spesialinteresse for meg. Eg har alltid vore ein reisefant og la tidleg ut på småeventyrlege turar, seier Markhus.

Hognerud har funne biletmateriell både i eige og andre museumsarkiv, i Digitalt museum, Universitetsbiblioteket og samlinga til fotograf Knud Knudsen. Enkelte private bilete er trykte, attåt mellom anna annonsar, avisutklipp, postkort og koffertmerkelappar.

– Me håpar det har vorte ei frodig og fargerik bok i uttrykket, seier forfattaren.

Han presenterte boka for eit trettital personar på biblioteket i Norheimsund laurdag. Tidlegare i veka gjorde han det same på Litteraturhuset i Odda.