Plassering av Fosse-senteret splittar bygda

Mange tema og spørsmål kom på banen då bygda laurdag vart beden til bords for å dela meiningar om det ynskte Jon Fosse-senteret, men eitt emne overskygde dei andre: lokaliseringa.

Ei rekkje alternativ har vore vurderte og drøfta, men berre to verkar i realiteten å stå att: den nedlagde skulen på Tangerås og barndomsheimen til forfattaren på Fosse. Sistnemnde, røpte styreleiar Åse Ljones, kjem truleg til å hamna i hendene til Fosse-Stiftinga. I alle fall har familien Fosse stilt eigedomen – med to hus, løe, naust og stølshus – til rådvelde. Mor til forfattaren ynskjer å få ordna formalitetane raskt.

Om ein må velja, eller om båe eigedomane kan nyttast, er enno uvisst. Forprosjektleiar Knut Markhus skal leggja fram forprosjektet om ein månads tid. Og det han legg fram då, er berre eit vektig råd, ikkje konklusjonar, understreka han i ordskiftet laurdag.

Med seg i arbeidsgruppa som arbeider med forprosjektet, har han både stiftinga, fylkeskommunen og Kvam herad.

Les også:

Delte i synet

Medan nokre av dei 30–40 personane som møtte fram i Fossehuset, la stor vekt på trongen for skikkeleg infrastruktur, var andre meir opptekne av omstillinga til ein klimavenleg turisme som etter deira syn står betre i stil med forfattaren og forfattarskapen.

Johan Storm Munch, eldsjel på Kinck-garden, var ein av dei som tok til orde for å nytta gamleskulen. Han minte om at Fosse skriv verdslitteratur, og åtvara mot å blokkera for framtida ved å tenkja for smått. Skuletomta har den naudsynte infrastrukturen og nok plass til parkering, og dei gamle bygga på tomta kan brukast, endrast eller rivast, påpeika han.

Annlaug Sponheim Vik er samd. Ho viste til at avkøyrsla frå fylkesvegen er godkjend og har god sikt, at reguleringsføremålet er offentleg og at området rundt kan utnyttast til park og liknande funksjonar. Nokre hevdar at tre sperrar for utsikta, men ho påpeika at det ikkje er noko problem å få utsyn til barndomsheimen til forfattaren derfrå.

Åse Ljones sa at det kan vera aktuelt med omvisingar i gamlehuset på barndomstomta, medan det nyare huset kan nyttast som overnattingsstad for gjestekunstnarar. Hallgeir Aase, også han engasjert i stiftinga, argumenterte for å bruka båe delar og få heimen inn som ein del av drifta, men framheva at ein treng god plass til sjølve senteret for å få plass til alle funksjonar inne og ute. 50 ledige mål på skuletomta vil såleis koma godt med, påpeika han.

Samstundes forsikra både han og Ljones om at stiftinga framleis har ei open haldning til plasseringa. Ingenting er fastsett enno, ifylgje dei.

Les også:

Enklare konsept

Kjersti Kildahl har eit heilt anna syn på saka enn «skuletilhengarane». Ho meiner det mest sentrale er at gjestene vil sjå kvar Fosse kjem frå og kvar litteraturen har vorte til, på same vis som folk kjem til Ulvik for å sjå heimen til Olav H. Hauge i Ulvik. Når det gjeld trongen for teaterscene, kan Haugatun nyttast, meiner ho.

Fleire framheva at både skulen og heimen kan nyttast, men at bruk av heimen føreset betre infrastruktur og trafikksikring. Geirmund Nes meiner ein ikkje må gå i fella og leggja til rette berre for bilisme, og åtvara mot å leggja opp til så høge besøkstal og så stor trafikk at nærmiljøet vert øydelagt.

Oddvar Skogasel, «den andre forfattaren» frå Strandebarm, held ein knapp på barndomstunet som senter og på å byggja ein gangveg mellom tunet og Fossehuset.

– Skal me ha alle desse bilane? Held me ikkje på med miljøendringar òg, sa Linda Berge, som påpeika at eit hus rett overfor «barndomstunet» er til sals og kan koma godt med.

– Ikkje mål, men konsekvens

Fosse-Stiftinga var tidleg ute med å peika på gamleskulen som eigna, og Kvam heradsstyre har stilt seg bak ideen. Ordførar Torgeir Næss (Ap), som fekk æra av å gå fyrst i rekkja av innleiarar, framheva at det ikkje inneber at senteret skal liggja der. Også han trur at fosseturistane fyrst og fremst kjem for å sjå heimen til skribenten.

Vel så viktig som plasseringa meiner han det er at senteret må få eit omfang som er driftsmessig akseptabelt for staten, som truleg må vera med og spleisa saman med fylkeskommunen og heradet. Kampen for tilskot over statsbudsjettet i 2026 må starta i vinter, sa han, og mana til å utnytta den politiske velviljen i kjølvatnet av prisen.

– Heldigvis er det valår neste år. I eit valår kan me forplikta politikarane til å setja dette på budsjettet, sa Næss, som meiner Fosse må arbeidast inn i reiselivs- og kulturstrategiar.

Etter hans syn bør ikkje målet med, men snarare konsekvensane av senteret vera arbeidsplassar og inntekter.

– Dette er ikkje eit turistprosjekt. Det er eit senter som skal gje opplæring og ei slags djupn til forfattarskapen. Kvar voks han opp? Kva utsyn hadde han? Fjorden. Nausta. Og sjølvsagt språket, dialekten, nynorsken. Bedehuset og hans forhold til det, sa ordføraren.

Han åtvara mot å forhasta seg på vegen mot målet, og meiner ein har god tid.

– Det er ikkje slik at om me ikkje byggjer dette i år, så vert det ikkje noko av det. Fosse er djup, varig og trekkjer stadig til seg lesarar. Det er ein kvalitet i kunsten hans som alltid vil dra til seg folk. Så må me tilpassa senteret etter kva me ventar av besøk.

Han meiner særskilt ei scene er viktig å få på plass, og kanskje eit oppgradert naust, men også bøker, dokumentasjon og Fosse-effektar høyrer med.

– Men eg seier ikkje at me skal laga «Fosse-undikar», sa han.

Mange val i vente

Markhus sa at tida er den rette for å arbeida med satsinga, og at det er enkelt å argumentera for at «noko må skje», med offentleg stønad. Men, påpeika han, ein må ha eit solid fundament i form av grundige planar og god kunnskap festa til papiret. Forprosjektet er fyrste steg på vegen.

Målet er å finna ut kva ein vil oppnå med senteret og kva innhald det bør ha. Senteret må tilpassa seg alt anna som skjer på Fosse-fronten. Ei lang rekkje val må gjerast: Berre ei teaterscene eller noko større? Retta mot turistar eller spesielt interesserte? Korleis skal kvalitetane i Strandebarm utnyttast? Kva aktørar skal ein samarbeida med? Byggja stein på stein eller klaska til og sikta høgt frå starten av?

Markhus er særleg oppteken av organisasjonsforma – ikkje minst av di Kulturdepartementet deler interessa med han.

– Departementet er sjeldan interessert i at det dukkar opp nye institusjonar som ikkje er knytte til eksisterande, sa han.

Direktør for kultur og folkehelse i Vestland fylkeskommune, Per Morten Ekerhovd, framheva at haldninga er open til kva senteret skal verta, men at det er viktig å ha eit klart mål og ei tydeleg målgruppe.

– Det må liggja ein eller annan stad mellom det lågmælte og det høgstemte, det nære og det som peikar vekk, og det som berre kan finna stad i Strandebarm, sa han.

Forprosjektet må peika på realistiske planar for utvikling og drift.

– Me har rygg til å bera mykje, men ikkje alt, sa Ekerhovd.

I lokaliseringsdebatten åtvara han mot å hengja seg for mykje opp i at senteret må vera avgrensa til eitt hus på éin stad.

– Heilt eineståande

Innleiar Hege Stensrud Høsøien, avdelingsdirektør for fag og forsking ved Nasjonalbiblioteket, fekk eit intenst døger med omvising i Strandebarm i samband med folkemøtet. Hennar inntrykk er at det frivillige kulturengasjementet er stort i bygda.

– Det har vore eit eventyr å vera her. Eg har besøkt dei fleste litterære museum og forfattarsenter i Noreg. Det som slår meg her, er særpreget som eg ikkje har opplevd nokon annan stad. Her har de sjølve staden Strandebarm, geografien, landskapet, fjorden, vegen. Så har de det kulturhistoriske landskapet. Her er så mykje intakt – alle desse spora etter Jon Fosse, sa Høsøien som kalla området eit litterært landskap.

– Det er heilt eineståande. Dette må de ta vare på! sa ho.

Nasjonalbiblioteket har ei stor Fosse-samling, noko som er uvanleg med nolevande forfattarar, og ho veks stadig. Materialet kjem til å verta etterspurt i hundrevis av år, trur ho.

– Me har jobba med Fosse over tid, men det skjer noko når ein får ein nobelpris. Det gjev eit høve og eit momentum. Dette kjem til å verta ståande. Interessa kjem til å vera på eit varig, høgt nivå. Dette er eit eineståande høve, sa Høsøien.

– Eit stort ansvar

Samarbeid om drifta med til dømes Nynorsk kultursentrum og Hardanger og Voss museum kan verta aktuelt. Direktørane, høvesvis Olav Øyehaug Opsvik og Åsmund Kristiansen, orienterte om mogelegheiter og utfordringar.

Opsvik, som frå før leier tilsette ved Haugesenteret i Ulvik, Vinjesenteret i Vinje og Aasentunet i Ørsta, framheva særleg «oppdraget» til Fosse-senteret. Kanskje kan det handla om meir enn Jon Fosse, til dømes om nynorsk litteratur eller vestnorsk litteratur, påpeika han. Også tilhøvet til og samspelet med andre littereraturinstitusjonar må avklarast. Og skal senteret vera eit teater? Eit museum? Eit formidlingssenter? Og korleis skal det organiserast og drivast? spurde Opsvik. Han åtvara mot risikoen for usemje med forfattaren sjølv om kva senteret skal verta.

Direktøren understreka i tillegg det tunge ansvaret ein tek på seg om ein etablerer det eine Fosse-senteret i landet på vegner av nasjonen.

– Det verkar som det er krefter her som er klare for eit slikt ansvar, men det er likevel noko å vera medviten på.

Lang prosess

Dei største lokale entusiastane kring forfattarskapen har arbeidd med marknadsføring og profilering av Fosse heilt sidan 2006. I 2021 fekk stiftinga tilgang på det gamle bedehuset på Fosse. Etter tildelinga av Nobelprisen står ho ved eit vegskilje og manglar plass til mellom anna eit arkiv, eit stillerom eller bibliotek, ein teatersal, ein utstillingssal og ein kafé, fortalde Åse Ljones. Vona er dessutan å kunna tilby plass til gjestekunstnarar som vil bu mellombels i Strandebarm og skriva.

– Erfaringa frå i sommar er at me nesten ikkje kan driva ein sommar til på denne måten, fordi veldig mange kontaktar oss. Nokre kjem på veldig kort varsel. Me prøver å ikkje seia nei til folk. Me har eit motto om at alle skal få koma inn, seier Ljones.

Står døra til Fossehuset open, går det ikkje lang tid før nokon stoppar og vil inn.

– Ingen går ut utan ei bok, sa Ljones.

Ho forsikra om at Fosse er med på laget så langt i arbeidet stiftinga gjer kring hans arbeid. Ofte svarar han at han ikkje vil meina noko om det han vert spurd om.

Her kan du sjå eit intervju med forprosjektleiar Markhus: