Laga emne i tre med gamle metodar
Med øks og kilar vart tre felte og kløyvde. Nye båthalsar, esingar og bord såg dagens lys i Tolomarka sist veke.
Hardanger fartøyvernsenter skipa til sitt 14. maritime verktøyseminar. Temaet var verktøy og arbeidsmåtar for å ta ut og kløyva tømmer til båtar og bygg. Seminardeltakarane fekk vera med på å laga grovemne til båtar og bygningar. I den manuelle prosessen vart det nytta gamal metodikk, som no er avløyst av ulike former for sagteknologi.
Det neste prosjektet til småbåtverkstaden ved fartøyvernsenteret er å byggja ein seksæring etter Hardangermetoden. Seksæringen har seks årer og vert rekna som den minste av kyrkjebåtane. 13 menn var i skogen, mellom anna for å finna dei rette emna til båten.
Ifylgje kurshaldar og leiar for småbåtverkstaden, Peter Helland-Hansen, er det viktig å prøva gamle arbeidsmetodar for å forstå korleis ting vart laga før i tida.
– Hogde halsar
Seminardeltakarane var fordelte på fem postar. Ei av gruppene hadde funne eit tre som eigna seg til esingar. Til det trengst eit langt og strakt, men ikkje for tjukt tre med lite kvistar, seier Helland-Hansen. Etter at treet er ferdig kløyvt, retta til og høvla, vert det til to esingar, tjukke lister som vert bøygde på innsida av ripa og styrkjer båten langskips.
På fleire postar var målet å rotasjonskløyva halsar. Rotasjonskløyving vil seia at ein kløyver treet på ein spesiell måte, for å få den rette fasongen, seier Helland-Hansen. I praksis vert det laga ein propell med ei vinkling på 60 grader, som er om lag to tommar tjukk og to meter lang. Halsen skal fellast på plass i båten, og vert det fyrste bordet framme og bak, forklarer han.
– Det vert kalla hogde halsar og bestemmer innløpet og sleppet til båten, seier han.
Deltakarane arbeider med tradisjonshandverk innan trearbeid i det daglege, og fekk læra ulike teknikkar på seminaret. Jostein Magnesen kjem frå Øygarden og jobbar ved Oselvarverkstaden på Os. Han tok turen til Kvam for å fordjupa seg i den gamle kunsten.
– Det er spanande å læra ein teknikk og metode me har gått vekk frå i vår tid. Etter at sagbruka kom, vart det truleg freistande å i staden saga plankane, seier Magnesen.
– Må kjenna anatomien
Seminaret gjekk over tre dagar, og deltakarane var gjennom heile prosessen frå å velja ut tre, borka dei på rot, fella, bønje – merkja og hogga spor for kløyving, vekkja – slå sprekk mot mergen med tung øks –, og til slutt kløyva med bjørkekilar.
For å laga halsar til båtar, trengst tre som har rett storleik, form og kvalitet. Tre med litt gulrotform eignar seg dårleg til sagtømmer, men kan nyttast til halsar. Det skal helst vera litt tjukkare nedst og litt tynnare oppover. Til halsen er det berre den nedste delen av trestamma som vert brukt, seier Helland-Hansen.
– Når me skal kløyva tømmeret, dreg me vekslar på anatomien til treet, seier han.
I midten av treet går mergen, og frå borken til mergen går det mergstrålar. Når det vert slått kilar inn i treet, deler det seg etter strålane, som alltid går inn til midten, forklarer han.
Etter at treet er delt, må det rettast og slettast på mergsida, slik at skadar vert fjerna. Etterpå står utsida for tur. Fyrst vert tjukna på halsemnet merkt, deretter vert emnet klamphogd. Når også utsida er sletta, er grovemnet til halsen ferdig, seier Helland-Hansen.
– Eksperimentell arkeologi
På det maritime verktøyseminaret fekk deltakarane stifta kjennskap med verktøy som må til for å kløyva tømmer. Navar til å bora hol i trea, skogøkser og svans til felling, og ulike biler til retting og sletting. Deltakarane lærte om kvar dei skal stå, og korleis og kva veg dei skal hogga for å få best resultat. Helland-Hansen seier prosjektet er ein læreprosess.
– Det er ei form for eksperimentell arkeologi. Når me prøver oss på dei ulike teknikkane, kjem spørsmåla, men også svara, om korleis ein truleg har gjort dette i gamal tid. Me ser på gamle båtar at det er gjort slik, men her prøver me det og vinn ny eller gamal innsikt, seier Helland-Hansen.
I tillegg til å jobba i skogen fekk deltakarane middag, etterfylgd av føredrag på kveldane. Helland-Hansen ser på seminaret som eit dugnadsseminar der arbeidarar deler kunnskap og erfaringar undervegs.
– Må berre prøva
På ein av postane i skogen arbeidde Asle Espeseth og Henrik Berge Håland med å dela ein stokk i delar som kan nyttast til bygningar. Dei bruka ein svans, ei einmannssag der bladet er smalare framme enn bak ved handtaket, til å fella treet.
Ifylgje Espeseth tok det ikkje meir enn om lag ti minutt å saga det ned. Det er utruleg effektivt, og ikkje er det tungt heller, seier han. Om alt går etter planen, skal det verta ein laftestokk, eit bord og eit golvbord.
– Me veit ikkje om dette er gjort nett slik før, så me må berre prøva og sjå om det går, seier Håland.
– Det er dokumentasjon. Me vil utnytta mest mogleg av ein stokk. Her kan me få tre delar, eller eigentleg fire. Me får sjå kva tida bringar, men trua er der, seier Espeseth.
Her kan du sjå video av seminardeltakarane i skogen:
