Hardangerroser i bokform

Boka «En reise blant rosemalere i Hardanger» er den tredje boka han har skrive. Strandenes har vitja ei rekkje gardar i Hardanger og henta fram skattar frå rundt 1780 til 1880.

Forfattaren seier rosemålinga hadde ein knoppskytingsperiode på slutten av 1700-talet og tidleg på 1800-talet. Blømingstida var kring 1800–1850, medan avbløminga i den hende siste halvdelen av 1800-talet.

– Det er ingen regel utan unntak. Det betyr ikkje at du ikkje kan finna flott rosemåling etter 1850, for det kan du. Det var ein del veldig flinke rosemålarar frå Hardanger mellom 1860 og 1880, seier Strandenes.

Han har kartlagt kven som dreiv med rosemålinga, skrive om kunstnarane og dei som eigde gjenstandane. Mellom anna er det skrive om seks lokale kunstnarar frå Kvam. Boka er fylt med bilete av rosekunsten.

Av dei rosemåla gjenstandane han har identifisert, er det flest kister. Ifylgje forfattaren er det lettare å identifisera desse, fordi målaren her har betre plass til utsmykkinga. I tillegg er det ofte måla eigarnamn og årstal på kistene. Noko som gjer det lettare å stadfesta når dei vart måla. På mindre ting vert målinga ofte lita og knotete, fortel han.

– Eg kallar målarane for bygdekunstnarar, fordi dei var dyktige, seier Strandenes.

– Detektivarbeid

Forfattaren kjem frå Bergen, men er busett i Oslo. Likevel har han interesse for rosemålingskunsten i Hardanger.

Det heile starta med dei to fyrste bøkene han skreiv, om kjenger og hankestaup. Mange av drikkekara for øl hadde rosemåling. Ifylgje Strandenes var det ingen som kunne svara på kven kunstnarane var. Difor bestemte han seg for å finna ut av det.

I 2017 byrja han å samla inn informasjon, finna fram til gjenstandar, og vitja stader og gardar for å fotografera desse. Spesielt dei fire siste åra har pensjonisten bruka mykje tid på boka.

I arbeidet med å lokalisera dei rosemåla tinga har han fått hjelp av fleire hardingar. Etter at ein gjenstand var lokalisert og fotografert, starta detektivarbeidet med å finna ut kven som stod bak dei fargerike rosene, fortel Strandenes. Med hjelp av Digitalarkivet, søk i Nasjonalbiblioteket, bygdebøker og eldre litteratur har Strandenes identifisert målarar i Hardanger.

I boka er dei sorterte etter kvar dei var aktive. Kvar kunstnar er presentert under sin heimkommune, med opplysningar om familiebakgrunn, oppvekst, om dei var gifte eller hadde born og kvar dei var busette.

– Dette er relevant for å seia noko om kor mykje tid dei hadde til kunsten, seier Strandenes.

Historiene bak

Korleis namnet rosemåling dukka opp, veit han ikkje. Eigentleg har det ingenting med roser å gjera, seier han. Forfattaren fortel at mange kallar det for rosing. Ifylgje Store norske leksikon er det usikkert korleis namnet kom til, men det vert diskutert om det kan koma av at mange målarar likte å måla blomar, eller frå dialektordet «rosut», som tyder dekorativ eller dekorert.

Strandenes fortel at rosemåling er fleirfarga prydmåling på gjenstandar av tre laga for bygdemarknaden. Han seier at det vart populært fordi folk ynskte å pynta etter at dei fekk skorstein og vindauge, og fekk lys inn i husa sine.

Ikkje berre målarane har fått historia si på trykk. Forfattaren har òg grave i historia til dei som ein gong i tida eigde gjenstandane. Strandenes lurte på kven dei var. Dei artige historiene han fann, har han teke med. Mellom anna innleier han boka med ei forteljing om Guri Olsdatter Neteland.

Rosemålar Per Andersen Århus budde i Steinsdalen. Strandenes fann arbeid etter han måla i 1791, men målaren var truleg aktiv før den tid òg. Århus var mest kjend for «skautaskrina» han måla. Koner nytta dei gjerne til å ha bunadsskauta sine i. Skrina var som regel måla med ein lyseraud botn. Ofte var motivet ein hattekledd ryttar til hest. Eit anna motiv som går att, er firebladrosa, ofte kalla hardangerrosa, skriv Strandenes.

Angripne av indianarar

Ifylgje Strandenes må Århus reknast som ein pioner gjennom utviklinga av ein eigen, karakteristisk målarstil som har inspirert andre kunstnarar. Han har mellom anna måla ei ause og ein bolle som Guri Olsdatter Neteland fekk i konfirmasjonsgåve i 1827. Ho budde på Neteland i Steinsdalen. Ho gifta seg med Lars Endreson Rosseland og bytte namn til Guri Olsdatter Rosseland.

I 1857 flytta dei til Amerika saman med sju born. Dei to drikkekara sette ho igjen til ei dotter som ikkje vart med på turen. Dei to gjenstandane, og ei kiste ho eigde, vart i år 2000 gjevne til Vestnorsk Utvandringssenter av tippoldeborna hennar.

Strandenes skildrar i boka ei dramatisk hending der familien vart angripne av indianarar. Lars og to av sønene vart skotne. Guri tok med seg yngstedottera og gøymde seg, og hjelpte sidan fleire andre. Han skriv at dei rosemåla gjenstandane hennar står som vitnesbyrd over heltemotet ho viste, utvandringa til Amerika og utfordringane familien møtte. I boka lærer ein om forholda eigarane levde under, seier Strandenes.

– Dokumenterer lokalhistoria

Bokprosjektet har fått støtte av Kulturrådet, Kvam herad og Hardanger historielag. Boka er trykt i 1.000 eksemplar.

– Ein får ikkje eit forlag til å gje ut ei bok som dette, så eg har teke kostnadane og distribuerer boka sjølv, seier Strandenes.

Forfattaren er utdanna i geofysikk, og har arbeidd heile karrieren i oljebransjen. Dei tidlegare bøkene hans – «Snus i snogen, tromf i brogen – en bok om kjenger» og «Snus i snogen, tromf i brogen del II – en bok om hankestaup» – motiverte han til å henta inn historiene frå Hardanger.

Strandenes fortel at det finst mykje litteratur om rosemåling i Noreg, men inga strukturert oversikt over målinga i Hardanger.

– Det har vore eit fantastisk kjekt prosjekt å jobba med. Eg har bidrege til å dokumentera lokalhistoria. Det får vera premien min, seier Strandenes.

– Kan samanlikna

Han vonar den nye boka vil interessera mange. Spesielt trur han at samlarar som likar antikvitetar og kulturhistorie, i tillegg til dei som bur i Hardanger, har glede av boka.

– Mange vil truleg finna sine eigne ting i boka. Eller dei finn noko som liknar, slik at dei kan samanlikna og få hint om kven som har måla deira gjenstandar, seier Strandenes.

Han fortel at mange har teke kontakt med han for å spørja om han kan hjelpa med dei å identifisera rosemåling. Det gjer han sjølvsagt.

– Om eg er sikker, seier eg kven som har måla. Det hender eg er usikker. Då må eg seia kven eg trur det er, men at eg ikkje kan garantera det, seier han.

Forfattaren seier at det er ein viss sjanse for at noko i boka er feil, sidan svært få gjenstandar har signatur. Ofte har han studert skrifta på dei gjenstandane som har tekst, fordi det er større forskjellar på kalligrafien.

– Eit konglomerat

Hardangerstilen er noko prega av rosemålarar frå Telemark, sidan fleire frå Telemark reiste til Hardanger for å måla. Ifylgje Strandenes tilpassa dei lokale stilen sin, og stilane smelta saman. Forfattaren seier stilen frå Hardanger er eit konglomerat, samansett av forskjellige ting. Han skil kunstnarane frå kvarandre på små detaljar, fargar, motiv, komposisjon og bruk av symmetri.

– Eg har truleg sett meir rosemåling enn dei aller fleste, og klarer difor å sjå forskjell og kan finna ut kven målaren er, seier Strandenes.

Strandenes kjenner ikkje til nokon lokale målarar som budde i Jondal, men det var fleire i Ullensvang som også var i Jondal for å måla.

4. desember skal forfattaren ha eit føredrag om boka og arbeidet under boksleppet på Hardanger fartøyvernsenter. Det er fleire som driv med rosemåling også i dag, men Strandenes seier han ynskte å løfta fram den eldre rosemålinga i boka.

– Ho er meir sjarmerande og har sterkare særpreg. Nyare rosemåling har ein annan komposisjon og andre fargar, seier han.