– Frukta over alle frukter

Ein fredfull dag for om lag fem tusen år sidan, i byen som no er kjend som Almaty i Kasakhstan, sit ein mann med ryggen mot ei trestamme. Det er lett og kald bris i lufta – hausten er på frammarsj. Mannen et eit eple. Det er ikkje stort – nesten berre ein munnfull. Han tygg, kjenner smaken av eple. Det vil seie, ikkje den eplesmaken vi er vande med. Dette eplet og alle epla i trea over han er villeple. Mykje meir syrleg enn dei epla vi har kultivert oss fram til, men denne mannen kjenner ikkje nokon annan type eple. Det er denne sorten han likar.

På epleslang

– Eg meiner det er kunnskapsfrukta.

Det fortel forfattar Torolf Kroglund til Nynorsk pressekontor. Han er i desse dagar aktuell med boka «Eplet – en reise i Edens hager» som tek føre seg eplet i eit kulturhistorisk perspektiv.

Vi møter han ein varm septemberdag. Epla er i høgsesong, og til liks med frukta på trea i tusenvis av andre hagar over heile landet har òg epletrea vi skal besøkje denne dagen, rikeleg med frukt. Saman med Kroglund skal vi på epleslang.

– Eg har vore mykje på slang i arbeidet med boka, fortel Kroglund og ler medan vi nærmar oss dei store epletrea.

For det er ikkje ein vanleg hagestorleik på epletrea vi skal besøkje. Høge og mektige ravar dei. Tyngda av epla dreg greinene mot bakken. Eit møte mellom mann og frukt skal snart finne stad.

– Eg er litt usikker på kva type eple dette er, seier Kroglund og plukkar ned eit eple. Han set tennene i det og held fram:

– Dei er gode. Det er kanskje ein type villeple dette her.

Den ville fortida

Villeple er på mange måtar forfar til alle dei 7.500 namngitte eplesortane som finst i dag. Dei er ikkje særleg søte eller saftige, og dei er veldig små. Kroglund starta bokarbeidet med ei reise der han verkeleg fekk treffe «eplefaren» på nært hald.

– Eg byrja eigentleg arbeidet med å stille det grunnleggande spørsmålet om kvar eplet stammar frå. Er det Hardanger – slik mange nordmenn likar òg tru? Nei – sjølvsagt ikkje.

Vi må til Kasakhstan. Byen Almaty er sjølve årestaden til eplet. Her er det framleis store villepleskogar, men til liks med andre stadar i verda må naturen ofte vikje for storkapitalen. Meir og meir av villepleskogen blir fjerna til fordel for byutvikling. Det var til denne byen – der eplerøtene går djupast – at Kroglund starta forteljinga si.

– Det var berre ein heilt utruleg plass, og framleis står den reisa for meg som det mest spesielle i heile denne prosessen. Eg åt òg eit lite gult eple i den skogen – som framleis står for meg som eitt av dei beste epla eg har smakt. Eg hadde forventa at det skulle vere bittert, men det var så utruleg godt. Så er det jo vanskeleg å fastslå om den smaksopplevinga var resultat av den eventyrlege konteksten eller om det eplet faktisk berre var utruleg smakfullt, seier Kroglund.

Den siste tida har det norske frukt- og grøntselskapet Bama bestemt seg for å satse på færre eplesortar i butikkane. Dei argumenterer med at ein slik kan tilby meir av det kundane vil ha: søte og sprø eple. Eitt av problema med å presse ut enkelte tradisjonsrike, norske sortar frå marknaden er derimot at epla blir meir sårbare for sjukdommar.

– Dei gamle urepla i Almaty kan hjelpe oss å gi svar på korleis ein får bukt med eplesjukdommar. Difor trur eg det internasjonale presset på å verne og bevare epleskogane der kjem til å bli større i åra, meiner Torolf Kroglund

Det mytiske eplet

I fruktverda er eplet i ei særstilling når det gjeld mytiske forteljingar. Ikkje berre spelar eplet ei sentral rolle i den bibelske skapingssoga. Vi finn det òg hos gudane på Olympen i den greske mytologien og i vår eigen norrøne mytologi.

– Heilt frå 5.000 til 10.000 år før vår tidsrekning veit vi at eplet har vore viktig. Truleg også lenger enn det. I dei første sumeriske sivilisasjonane for 7.000 år sidan har ein funne ei dronning som var gravlagd med masse eple.

Også dei gamle greske filosofane sette eplet i ei særstilling blant frukter. Den faste kompanjongen til Aristoteles, Theofrastus, som blir kalla far til botanikken, skreiv mykje om eple.

– Og dette var truleg lenge før Bibelen blei skriven. Så Edens hage var ikkje skapingssoga til eplet, seier Kroglund humoristisk.

Eplekjernen

Med utgangspunkt i at eplet er kunnskapsfrukta, reiste Kroglund frå Aust-Asia til Europa og Noreg. Han møtte eplebønder, epleentusiastar og historieforteljarar som saman hjelpte han å bekrefte tesen sin.

I Almaty gjekk han rundt i skogane der folk åt villeple for tusenvis av år sidan. I Hardanger filosoferte han over livet medan han drakk seg brisen på norsk handverkssider. I Gvarv i Telemark fekk han vere med bonden ut for å hauste.

– Eg har komme inn til eplekjernen. Eplet er verkeleg kunnskapsfrukta, seier han og tek ein ny bit av eplet vi fekk med oss frå slang.

Om vår 5.000 år gamle venn frå skogane i Almaty hadde sett Kroglund no kunne dei gitt kvarandre eitt anerkjennande nikk og delt ei epleoppleving fri for både geografiske- og forhistoriske hinder.

(©NPK)