Frå Shakespeare til svigermor frå helvete

– Når eg går på gata og møter ein heil skuleklasse med 12-åringar som skal ha selfie, kan det bli litt mykje. Det skjedde i Bergen i går, det var full baluba, altså. Men samstundes må ein jo bjuda på!

Arnhild Litleré smilte nesten litt brydd då ho illustrerte kor stor gjennomslagskraft fjernsynet (ja, ho seier framleis det) har hatt i skodespelarlivet hennar. Litleré har stått på scena på fulltid sidan ho gjekk ut frå Teaterhøgskulen i 1985. Som frilansar har ho spelt i alt frå «Romeo og Julie» til «Bikubesong» og på dei fleste av teatera i landet. Men det var altså først då ho i 2013 dukka opp på tv-skjermen som Britt, mora til Frode (og med det også vart svigermora frå helvete) i NRK sin humorserie «Side om side», at ho vart kjent att på gata.

– Som skodespelar går det ikkje an å vere sur på publikummet sitt. Eg møter jo berre hyggelege folk som synest det er gøy, ikkje sant. For kva er ei bok utan lesar? Og kva hadde teater og film vore utan publikum? Kunst blir jo først levande i eit møte.

Fortetta forteljing

Ho har sett fram kaffi i nette koppar og et julebrød med brunost frå gammalt porselen. Utanfor glaset ligg Hardangerfjorden bada i ettermiddagssol med den majestetiske Gygrastolen i horisonten. Det var her i Strandebarm at Litleré som liten gjekk på møte i prestegardsforeininga saman med Jon Fosse og dei andre ungane frå skulen.

Og det var her, i bygda som aldri har hatt teater, at Litleré oppdaga kor mykje drama eit lite menneskeliv kan bere.

– Som liten vart eg utruleg fasinert av Fjernsynsteatret og fekk med meg alt som gjekk. Då eg var 10–12 år, viste dei «Hedda Gabler». Eg vart heilt skaka over kor mykje som kunne skje gjennom to timar! Men eg visste det jo ikkje då, at eg var i ferd med å bli oppteken av teater og fortetta dramatikk. Eg var berre interessert i folk sine historier.

I hjelpeklasse

Han kan høyrest enkel ut no, vegen frå Strandebarm til Teaterhøgskulen i Oslo. Men unge Litleré inntok ikkje hovudstaden med ein koffert full av sjølvtillit eller pengar. Då ho ikkje kom inn på skulen på første forsøk, var ho ei stund budd på å gjere noko heilt anna med livet. Eit år og fleire kjelar havregraut seinare hadde ho likevel tvilt seg fram til å unne seg sjølv ei siste opptaksprøve.

Blant dei fleire hundre søkjarane i 1982 var Litleré ein av ti som fekk sleppe gjennom nålauget. Ho kan framleis hugse den svimlande gleda over å bli handplukka til den eksklusive gjengen. Men ho hugsar også korleis det var å bli vald ut av heilt andre og meir uventa grunnar.

Saman med to andre studentar vart ho nemleg fort plassert i hjelpeklasse for å lære å prate. Ein av lærarane smilte overstrøymande då ho forklarte kvifor, demonstrerer Litleré, og legg om til Oslo vest-mål:

– «Du har altså en veldig nydelig dialekt. Men du kan jo ikke bruke den på scenen!»

Ho ristar på hovudet, framleis litt i vantru.

– Her skulle vi altså snakke austlandsk. Og når ein lærar fortel deg kva teateret er og korleis det skal vere … Språk har så mykje med identitet og personlegdom å gjere, men det skjønar du ikkje fullt ut når du er 20 år. Det er først når nokon tek språket ifrå deg at du blir klar over kva det betyr. Hadde det vore i dag, hadde eg sagt nei. Den gongen torde eg ikkje.

– Som skodespelar må ein sjølvsagt kunne lære seg ei ny dialekt om ei rolle krev det. Det er noko heilt anna å gjere bokmål så gjennomgåande og dominerande at unge elevar risikerer å miste sitt eige språk.

Djupne og innsikt

Berre så det er sagt: Arnhild Litleré har fått spele mykje på både strandeberming og på nynorsk. Fleire av oppdraga har til og med vore med tekstar signerte sambygdingen Jon Fosse.

Då ho i fjor haust hadde gjort seg ferdig som «Den eldre kvinna» i «I svarte skogen inne» på Det Vestnorske Teateret i Bergen, vann Fosse like godt Nobelprisen i litteratur. Litleré var ein av skodespelarane som vart henta inn for å stunte ei to døgn lang og direktesend tv-overføring med opplesing av alle skodespela hans. Ho har også fleire gonger framført eigne poesiprogram med tekstane til Fosse, og det var ho som i si tid tok initiativet til Fosse-gruppa i Strandebarm. I dag er den blitt ei profesjonell stifting med eit eige hus dedikert til skulekameraten.

– For meg var det teateret som var døropnar inn til tekstane til Fosse, og eg er framleis utruleg nysgjerrig på forfattarskapen hans. Jon skriv jo så enkelt, men djupna og innsikta i det han skriv, opnar seg gradvis for deg og blir aldri uttømt.

Ei gresk tragedie

Å skulle velje seg ut eit einskild høgdepunkt frå karrieren er difor ikkje enkelt, seier Litleré. Etter å tenkt seg litt om, rivnar ho likevel i eit nesten ømt smil.

– Oppsetjinga av den greske tragedien «Antigone» på Det Norske Teatret i 1991 var heilt spesiell. Stykket var nyomsett av Halldis Moren Vesaas, Bentein Baardson hadde regien og Arne Nordheim hadde skrive musikken. Det var eit stjernelag!

I stykket meisla Litleré ut den sterke og stolte kvinnerolla Ismene. Saman med storsuksessen «Emil i Lønneberget» skulle «Antigone» vise seg å bli ei av framsyningane som sytte for at 1991 gjekk inn som eit rekordår med over 230.000 tilskodarar på Det Norske Teatret. Arne Nordheim vart seinare tildelt kritikarprisen for musikken til stykket. Men før premieren skulle mykje bli snudd på hovudet.

På fødselsdagen 17. januar vakna Litleré til avisoverskriftene som fortalde at USA hadde gått til åtak på Irak og irakiske styrkar i Kuwait. Ho hugsar at nyheita hadde sett ein skikkeleg støkk i henne då ho gjekk til teateret for å spele prøveframsyning den dagen. Men etter prøva var det god stemning, og ensemblet insisterte på å gå på bar for å feire Arnhild.

– Vi skulle berre avslutte med eit glas der, og så var det plutseleg ein pønkar som hoppa opp på eit bord og ropte «Kongen er død! Leve kongen!». Først trudde eg jo han tulla, men det viste seg å vere sant. Kong Olav var død. Baren stengde rett etterpå, og då vi gjekk derifrå i kveldståka, hadde folk alt byrja å tenne lys på Slottsplassen. Oslo vart brått endå gråare og våtare og kaldare.

– Og midt oppe i desse dagane heldt vi altså fram med å spele gresk tragedie og fekk seksarar på terningane. Dei åtte hundre plassane var utselde kvar einaste kveld. Somme dagar gjekk køen langt ut på gata. Det var ei heftig og heilt spesiell stemning.

Ho blir stille litt.

– Det er det forresten i dag òg. Ja. For ei stemning det er i verda vår no.

Å vende heim

Den grå skodda kan henge tungt over Hardangerfjorden òg, det er ikkje det, så det var ikkje difor Litleré braut opp og flytta heim etter 40 år i Oslo. Oslo har alltid berre vore ein base. Uansett kvar i landet jobben har ført henne, har Litleré reist heim så ofte ho har kunna.

For ti år sidan pakka ho likevel ned det mangslungne livet sitt og flytte inn i det store, gamle huset her i Strandebarm. Hennar hus, med roser, urtehage og solbærbusker, og laukblomar som no ventar utolmodig under den siste resten av snø. Som reisande scenekunstnar spelar det jo inga rolle kvar ho bur. Det er like langt frå Strandebarm til Oslo og Bergen som det er motsett veg, minner ho om.

Arnhild Litleré humrar difor godt når ho fortel om korleis tanken på å flytte heim voks fram.

– Du kan vel seie at bustadpolitikken i Oslo hjelpte veldig. Det er rett og slett provoserande at du må ut med fire–fem millionar for ei leilegheit på 30 kvadratmeter i Oslo.

– Og til den prisen får du jo korkje med Hardangerfjorden eller Folgefonna eller fjella her som eg er så knytt til. Tenk du, no har eg utsikt til Gygrafjellet når eg drikk morgonkaffien min.

(©NPK)