Frå beinhardt husmannsliv til kulturarena med historisk sus
Ein kar frå Ytre Ålvik er på sett og vis å takka for at musikkteateret Husmann vert å sjå i Kvemmadokkje laurdag.
Fleire hundre år gamle lafta tømmervegger omgjev kvintetten som drøser og skrattar i den fleire hundre år gamle stova i lia eit stykke ovanfor Ulvik sentrum. Ute fell duskregnet på sommargrøne jorde på Børsheim. Omgjevnadene kunne knapt vore betre tilpassa målet med framsyninga Husmann: å skildra livet til husmennene på 1800-talet.Inne i husmannsstova varmar vedomnen to skodespelarar, ein musikar og komponist, ein forfattar og ein folkedansar, dyrlege og arrangør. Drøset krinsar omkring heser som kulissar. Om bruk av landskapet i sceneentreen. Noko vert forkasta, anna slepper gjennom nålauga.
Kvemming pluss dokk
Johannes Arnesen frå Ytre Ålvik er namnet på mannen som kan tilskrivast æra for namnet på husmannsplassen Kvemmadokkje i Ulvik. Kvemmingen var den fyrste husmannen som kom til staden. Resten av namnet stammar frå at plassen ligg i eit søkk i terrenget, ei dokk.Dagens eigarar av Kvemmadokkje er Johan Børsheim og Toril Lunde Børsheim. Over eit fat med ferske lappar og kaffi fortel dei at dei veit lite om den fyrste husmannen, anna enn det vesle som står å lesa i bygdebøker. I band II av ættarboka for Kvam står det kort om Arnesen: «Johannes flytte til Ulvik og busette seg. Han budde ei tid på Torblå og ei tid på Byrsheim.»- Me trur han kom sjøvegen og tok med seg den lafta røykstova, seier Johan Børsheim.Ættarboka fortel at Arnesen vart gift med Marita Olavsdtr. Fosse i 1833, og at dei fekk seks born. Tre av dei døydde unge, som ikkje var uvanleg på den tida, medan gutane Olav, Johannes og Nils emigrerte til Amerika. Då Arnesen sjølv døydde, følgde enka i fotefara til borna. Ættarboka i Kvam opplyser at Arnesen levde frå 1802 til 1856, medan eigarane av Kvemmadokkje sjølve går ut frå at han døydde i 1865.
Husmannskontrakten
Far til dagens eigar var i kontakt med Statsarkivet i Bergen og fekk ein kopi av husmannskontrakten til Arnesson frå panteboka til Hardanger og Voss sorenskriveri, datert 2. juni 1832.«Jeg undertegnede Niels Pedersen Børsem tilkjende-Giver herved at jeg med min Hustrues Samtykke overlader et Huusmans-plads til til velagte Johannes Arnesen Yttre Alvigen i Qvam», lyder innleiinga.Kontrakten skildrar i sirlege vendingar avgrensinga av husmannsplassen, men inneheld dessutan, slik vanleg var, ei rekkje vilkår for festinga. Mellom anna måtte Arnesen stilla seg til teneste for eigaren seks dagar om våren og seks dagar om hausten, halda merke og gjerde i forsvarleg stand, og halda det ryddig i skogen. Husmannen fekk tilgang til mellom anna skog, beite og stølshus.
Bytte bort kua med fele
Arnesen reiste truleg frå Kvam på 1820-talet og festa husmannsplassen. Etter at Arnesen var borte, overtok Gunnar Børsheim frå Bergo og utvida bygningsmassen til dagens storleik, mellom anna med løe og flor kloss i stova. Børsheim døydde kring 1930, og i 1935 vart plassen nedlagd og overteken av hovudbruket og bestefaren til dagens eigar. Dottera til Gunnar fekk rett til å bu der livet ut. Då ho døydde, overtok hovudbruket igjen husmannsstova, som seinare er kraftig rehabilitert, men innvendig er den gamle stova til Arnesen framleis om lag slik ho var frå starten.Etter restaureringa fekk eigarane ideen om å bruka Kvemmadokkje til kulturformidling, om lag på den tida mjølkeproduksjonen vart avslutta. I dag held garden seg med sauer og ungdyr av storfe.Sidan har mellom andre Odd Nordstoga, Alexander Rybak, Leif Ove Andsnes og Åse Kleveland spela og sunge der. Då Rybak spela der i 2009, etter den suverene sigeren med Fairytale i Eurovision Song Contest, var 1.200 til stades. Son til Johan og Toril, Torkjell, er sjølv del av folkedansgruppa Frikar, som dansa til tonane frå Rybak.
Tingingsverket som vert framført laurdag, «ei musikalsk framsyning om husmannslivet i Hardanger», er del av husmannstreffet som har vore arrangert årleg på Kvemmadokkje sidan 2006. Eigarane lèt nemleg knapt nokon forlata Kvemmadokkje utan ei førelesing om historia til husmennene.
Mange små historier
Den prislønte granvinsforfattaren Ruth Lillegraven står bak manuset, som er tonesett av folkemusikarane Rannveig Djønne og Annlaug Børsheim. Hovudrollene har Morten Svartveit og Kjærsti Odden Skjeldal, medan Torkjell Lunde Børsheim, fersk noregsmeister i hallingdans på Landskappleiken, krydrar framsyninga med dans. Alle, minus Børsheim, samlast onsdag i Kvemmedokkje for å samla trådane før den hektiske innspurten. Dei har møttest før, men på grunn av geografisk spreiing har dei arbeidd mykje kvar for seg eller i mindre grupper.Ideen om husmannsstykket er fleire år gamal. Lillegraven fortel at ho var usikker på korleis ho skulle gå laus på oppgåva. Fyrst tenkte ho å laga ei vanleg «A til Å-historie» om eitt par for å fortelja om husmannslivet. I samråd med særleg skodespelarane endra ho kurs og valde ei form med ei rekkje små dialogar og monologar.Både munnlege og skriftlege kjelder har inspirert henne, aller mest skriveria til Halldor O. Opedal frå Lofthus. Noko er lånt og omarbeidd, anna har Lillegraven dikta fritt. Undervegs er mykje testa, endra og forkasta i samarbeid med dei andre aktørane.
Folkemusikk og litt til
Det same kan seiast om musikken, som vert ein viktig komponent i framsyninga. Djønne fortel at ho og Børsheim byrja komponera nye slåttar i god tid før noko manus låg føre. Resultatet er ei rekkje songar, i alt kring førti minutt, som i hovudsak har rot i folkemusikken, men også instrument som elgitar, sag og kalimba vert truleg å høyra. Etter kvart som tekstutkast dukka opp, har musikarane plukka litt her og der.- Det vert fin og variert musikk. Det er kjekt å jobba med tekstane til Ruth. Ho seier at ho ikkje skriv songtekstar, men det gjer ho verkeleg. Ho er ein raus forfattar som lèt oss plukka litt her og der og snu om på det, seier Djønne.- Eg får ikkje til å skriva songtekstar. Det er ein stor fordel for meg at dei kan ta tak i noko eg har laga og gjera det om til songar, seier Lillegraven.Husmann vil by på ein god del song. Morten Svartveit, som ættar frå Utne og er kjend frå mellom anna NRK-serien Heimebane, omtalar seg ein syngjande skodespelar. Også Kjærsti Odden Skjeldal, skodespelar i mellom anna Heim 2, har god songstemme, slår Djønne fast. Ingen av aktørane frå dei skrå breidder skryter på seg å ha stor kunnskap om husmannsvesenet, så dei har vore nøydde til å lesa seg opp.
- Dette er ikkje noko vår generasjon veit mykje om, så det er fint å få lyfta det fram. Det var ein spesiell periode i historia vår. Me prøver å få fram det harde arbeidet og dei tronge kåra, men også andre sider av livet, seier Lillegraven.- Det er stor stas å ha ei så stor musikalsk framsyning, eit tingingsverk som byrja med små tankar for lenge sidan. Alle aktørane legg ned mykje arbeid i dette. Det er kjekt for oss som arrangør og eg som artist å få vera med, seier Torkjell Lunde Børsheim.
-Bortskjemde, rett og slett
Veterinær Johan Børsheim gler seg over at musikkteateret får husmannslivet endå meir fram i dagen. Livet kunne vera beinhardt, ikkje minste på grunn av pliktene andsynes jordeigaren. Husmannen stod lågt på rangstigen på garden.- Det var stort sett tronge tider for mange, men særleg for husmennene. Dei måtte utføra pliktarbeid, hadde få rettar og stod bakarst i rekkja. Dei levde på nåde, men mange av dei var flinke folk og handverkarar som fekk seg arbeid utanom garden, seier Børsheim.- Det er viktig å verta påmint korleis ting har vore. Det er ikkje så lenge sidan, men skilnadene har vorte store på kort tid. Me har hatt besøk av skuleklassar som har målt opp og samanlikna soveromma sine med ei stove som vart bruka av tolv personar. Dei kan nesten ikkje tru det. Me har vorte bortskjemde, rett og slett, seier Torill Lunde Børsheim, som er lærar attåt arbeidet med garden og husmannsplassen.- Me viser ikkje glansbilete, men dette var ein del av det levde livet, seier Johan.- Kva ville dei fyrste her ha sagt om dei såg kva Kvemmadokkje hadde vorte til?
- Eg plar seia at dei hadde nok lura litt.
