Festival lokka fleire, men slit med dei unge

Noko av gjesteveksten frå 2023 skuldast rett nok fleire arrangement på programmet, men det var i tillegg fleire som deltok på kvart enkelt arrangement enn i fjor.

Særleg sprengt vart det på føredraget med professor emeritus og NRK-språkekspert Gunnstein Akselberg i Haugatun fredag kveld. 120 fann vegen til ungdomshuset, og ekstra stolar måtte hentast inn for å pressa alle gjestene inn.

Men også dei faglege føredraga laurdag var altså populære. Ein stad mellom 50 og 70 personar fekk med seg kvart av føredraga om i tur og orden «styggesnakk», språkføringa til småbønder i møte med finare klasselag, amerikabrev og stadnamn. Ein del av gjestene var dei same på dei ulike tilskipingane.

Du kan sjå eit intervju med Randi Jåstad og Olav Johannes Skeie her:

Mange fleire

Randi Jåstad i Kvam Mållag og Olav Johannes Skeie i Folkeakademiet i Kvam, som er to av laga som står bak den tre dagar lange festivalen, er nøgde med veksten. Skeie seier at han synest alt i alt at det har gått mykje betre enn han rekna med. Han vonar festivalen gjer dei som kjem, litt meir opptekne av dialekt og identitet.

Samstundes, konstaterer Jåstad, har festivalen også i år vanskar med å trekkja til seg dei unge utanom dei «obligatoriske» opplegga i skule- og barnehagetida fredag som er knytte til festivalen. Yoagaleiken med Ida Sørheim laurdag vart såleis avlyst, og til eventyrstunda med Anne Hunges i området ovanfor båthamna sundag møtte berre nokre få opp.

Publikummet på dei ordinære føredraga er av det helst tilårskomne slaget – eller like gråe i manken som arrangørane i festivalnemnda, som Skeie og Jåstad seier det. Snittalderen er altså høg. Også ungdomsappellen vil verta vurdert når årets arrangement skal evaluerast.

Årets festival hadde fleire tak over hovudet, ikkje minst Fossehuset, Haugatun og kyrkja. Samarbeidet med aktørar som kyrkje og ungdomslaget har fungert fint, fortel Jåstad. Og alle føredragshaldarane har vore utelukkande positive til å stilla opp.

– Ingen har sagt nei. Det er veldig kjekt, seier Jåstad.

Arrangørane vil ikkje lova nokon ny festival i 2025 før evalueringa er overstått.

– Me får sjå me klarar, seier Jåstad.

Bannskap og brev

HF lytta til to av føredraga laurdag. Fyrst snakka språkforskar, ordbokredaktør og NRK-programleiar Tor Erik Jenstad om «styggesnakk» i ulike dialektar. Han serverte døme på døme på utnamn, bannord og måtar baktala andre på; godt er det kanskje at det tidlegare bedehuset har bytt både eigar og føremål.

Mellom anna lærte dei frammøtte, i alle fall dei som lukkast med å tolka sunndalsdialekten til Jenstad, kvifor me bannar og at til dømes behaldarar, lekamsdelar, tre og fuglar kan vera eit godt utgangspunkt når ein skal skjella ut nokon. Treskalle, rangpeis, hespetre og burugle, for å nemna noko. Eventuelt kan ein slå fast at «han har hjerne på storleik med kneskjela til ei linerle».

Banning og eid kan, ifylgje forsking, gje betre psykisk helse, røpte Jenstad. Han formana likevel om at verkemiddelet må nyttast med litt varsemd og måte.

Av omsyn til risikoen for represaliar er HF varsam med å gje att for mykje av det banneeksperten utsette tilhøyrarane for, men me kostar likevel på oss ein måte å skildra «beinlause og karlause», magre kvinnfolk på: Om du gjev henne ertesuppe, kan du bruka henne til kuleramme. Om du gjev henne blåbærsaft, kan du bruka henne til gradestokk. Eventuelt, om du vil dra til endå litt: «Ho er så spiss at det finst ikkje den fakir i verda som vil leggja seg oppå henne.»

Tidsvitne i brevform

Arne Gjerstad og Birgit Jaastad, sistnemnde kusina til arrangør Jåstad, har grave i både kister, kassar og ymse arkiv for å finna såkalla amerikabrev. Dei er breva som vart sende til og frå dei mange hundre tusen nordmennene, også mange frå Strandebarm-området, som av ulike årsaker søkte lukka «over there» på 1800- og 1900-talet. Breva er tidsvitne om både samfunnstilhøve og språk.

Gjennom ei rekkje døme på brev fekk tilhøyrarane sjå og høyra korleis det norske språket vart gradvis fjernare for dei som reiste og ikkje minst for etterkomarane deira i USA. Dialektane vart etter kvart utvatna og blanda med andre – og med engelsk, fortalde Jaastad.

Det oppstod såleis artige nyord som fylte tomrom i vokabularet til dei norske emigrantane, til dømes «sjåpp» – shop eller butikk – og «tren» eller «trein» – train eller tog. Andre ord erstatta norske ord heilt og fullt, som til dømes «cousin», «flour», «fork» og å «digga» – altså å grava. I eit brev vart det skriv om «å fide piggom» – å mata grisene. Ei snedig dativform, der.

Lokale namn

Peder Gammeltoft, ein danske som er fagleg leiar for Språksamlingane ved Universitetet i Bergen, førelas over stadnamn med utgangspunkt i lokale døme. Tilhøyrarane fekk vita at stadnamna kan seia noko om ikkje berre når det vart danna, men også om kva som opptok folk på den tida.

Namna vert danna av tilgjengelege ord og med den eksisterande grammatikken. Dei skildrar alltid det særeigne ved staden då namna vart laga, men mykje i den fysiske verda kan ha endra seg sidan, påpeika Gammeltoft.

Kvam har fleire døme på dei eldste formene for stadnamn, nemleg dei såkalla avleiingane. Desse vart laga ved å leggja ei ending til eit vanleg ord. Lokale døme er Oma – «der det larmar», truleg knytt til ei elv, og Grønning – «der det er grønt». Og Fosse heitte i si tid Kvitingsfoss, som forklarar seg sjølv.

Seinare kom namn som var direkte knytte til kva slags stad det var snakk om, som Bru, Fosse, Linga (lyngdekt område) og Tufta (gardstun). Børsheim tyder «garden som er inngjerda», Skogasel «sela i skogen».

Kvam er mellom dei kommunane som har samla inn og lagra flest stadnamn. Nærare bestemt er 35.000 registrerte, og berre i Strandebarm over 5.000. 16.700 av namna er samla inn på dugnad. Gammeltoft demonstrerte det ved å visa kartet over nærområdet kring Fossehuset. Berre der finst ei rekkje lokale namn, eksempelvis Svoa, Jonastykket, Olabrekkene, Gamlevårfloren, Grimssteg og Liateigen.

Og sjølve Fossehuset? Det bar namnet Vikheim på kartet.

Du kan sjå fleire bilete frå festivalen her: