Ein gamal travar i Hardanger

Den fyrste utgåva av Hordaland Folkeblad – den gong «Hardangeren» – hadde fire sider, vart trykt med handpresse og kosta 40 skilling i halvåret. 48 om ho skulle sendast med posten. Men korleis starta det heile?

«Det er ikkje so greidt å gjeva eit sant og heilt bilete av Oddmund Børve. Han var fødd til eventyrar. Hugen hans brann etter å sjå og prøva alt. Han var mangsidug av natur, fantasirik og hadde godt vet.»

Slik vert grunnleggjaren til HF skildra i Hardanger Historielag si bok frå 1943.

På leit

I jakta på svar har HF dykka i arkivet, lese Knut L. Måge sin «Hardanger-bibliografi» og Hardanger Historielag sine utgåver frå 1943 og 1944, og henta sitat frå dagboka til Jon Nilsson Skaar (1854–1900). Også ein tur til Sørfjorden måtte til. Var det råd å finna spor etter avisa eller grunnleggjaren der, tru?

På Børve er det meste av naustrekkja riven. Berre eitt naust står att. Soga seier at avisa kom til i eit av nausta som stod nærare kaien.

Undersøkingar undervegs førte journalisten til Indre Austsio Grannalag. Grannelaget har nemleg ei nettside med litt historie frå gamalt av, der mellom anna «nausto» er nemnde. Ein av skribentane på sida er Johannes H. Sekse.

Pensjonisten inviterte journalisten på «gubbatreff» på Grannabryggjo på Sekse, der gode tips kom fram. Mellom anna kunne Håvard Børve peika ut på kartet kvar grunnleggjaren vaks opp.

Ein munnkåt harding

Oddmund Torsteinson Børve (1850–1934) vart fødd på Børve i Ullensvang. Far heitte Torstein Oddmundson (1822–1902) og mor heitte Guro Knutsdotter.

Eventyraren var eldst av ti sysken, og ein stor skøyarfant, ifylgje soga. Guten fekk tidleg andre interesser enn gardsarbeid, og hadde ein brennande utferdshug og spekulasjonstrong. Så snart han kunne, drog han som kokk på vårsildfiske, og etter ein tur eller to vart han matros. Sidan var han med og køyrde varer som talg, gamalost, eple, poteter og kål til byane. Som 20-åring byrja han med frukthandel i Bergen.

«Oddmund hadde ei serleg evna til verta snøggt kjend med folk. Frisk og fri, munnkåt og munnhåtten gjorde sitt til at han snøggt vart velkjend både millom ferdakarar og fastbuande», skriv historielaget.

I Bergen kom hardingen på tanken om å starta eit bygdeblad for Hardanger. Reine galmannsverket, står det skrive i minneord om han. Ikkje hadde han kjennskap til korleis eit trykkjeri vart skipa, ikkje hadde han lært typografi, ikkje hadde han skulegang til å redigera avisa, ikkje kunne han noko om forretningar og ikkje hadde han pengar. Men det stogga ikkje Oddmund.

Ofte var han innom Bergens Tidende og «Adresse Kontorets Efterrettninger» for å spørja, grava og sjå. I eit par månader arbeidde han i setjeriet hjå J.W. Eide. Oddmund nytta alle høve til å læra om prentekunsten.

I 1871 vart ei prøveutgåve trykt i Eides trykkeri. Sidan kom det nokre få nummer til, før det stoppa opp.

På Austlandet lærte den unge karen meir om prentekunsten, og sommaren 1873 fylgde Oddmund ein båt til Hamburg for å kjøpa trykkpresse. Då var han 23 år gamal. Det vart bomtur, men i København fann hardingen det han var ute etter: ei brukt, men god handpresse.

Trykkjeriet sette Oddmund opp på naustloftet til morbroren, «Knuta-Per» (Per K. Børve), som òg lånte han pengar til det han trong til trykkinga. På naustloftet prenta han det som vert rekna som den fyrste utgåva, utgjeven 27. desember 1873.

«Nausto»

I 1886 bygde bygdefolket på Børve dampskipskai på dugnad. På eit tidspunkt var det både handelslag, «postopneri», skipsbyggjeri, avistrykkjeri, meieri og fruktlager i «sentrum», for å nemna noko.

Også øl og brennevin var råd å få tak i, skriv historielaget. Det var vanleg at fjordfarande svinga innom, tok kvild og fekk seg ein «styrkjedrykk». Også «skillingskakor og kringlor» var det bra omsetning av, seier soga.

Men tida då nausta til Børve-gardane stod på rekkje langs fjorden, er for lengst kvorven.

I 1941 bygde Børve Fruktlager lagerhus der nausta stod. I 1970 flytta posten til Hovland, og like etter vart butikken òg lagd ned.

Men alkohol og gode smakar er framleis å finna på staden. Då HF var på vift i fjorden, fann journalisten Kristian Sekse Andersen i bygget. Andersen driv verksemda Hardangergutane AS saman med kona og broren, og produserer mellom anna sider på den historiske staden. Han ana ikkje at «Skaaralappen» kom derfrå.

Sjå fleire bilete frå staden her:

«Ein radikal bygdeførar»

Namnet på avisa var «Hardangeren», med undertittelen «Et Ugeblad». Ein gong i veka kom bladet ut. Med seg hadde Oddmund Johannes O. Helleland (1840–1913), som fungerte som redaktør. Helleland var skulestyrar ved «Ullensvangs Folkehøiskole». Også bror til Oddmund, Torstein Børve (1855–1915), var med frå starten. Han gjekk i lære i trykkjeriet. Morbror «Knuta-Per» tok seg av økonomistyringa.

Bladstyrar Helleland var ifylgje Hardanger-bibliografien til Knut L. Måge ein radikal bygdeførar. Hans politiske line slo heilt gjennom i Ullensvang, og han laut ta førarrommet som ordførar, stortingsmann og mangt anna, skriv Måge.

I periodane 1880–1895 og 1898–1904 var Helleland ordførar i Ullensvang. I minneord i HF 5. februar 1913 står det at han var ein dyktig administrator som førebudde sakene godt og omsorgsfullt. Helleland er oldefar til Høgre-politikar Trond Helleland.

Året etter den fyrste utgjevinga gifta Oddmund seg med Gjertrud Amundsdotter Helleland. I 1875 vart sonen Torstein fødd. Gjertrud dreiv eit lite pensjonat for sommargjester, «helst slike som vilde prøva vinna helsa si att i den milde Hardanger-lufti».

Etter «stutt» tid, som det står i soga – rundt eit halvt år –, vart det trongt på naustloftet. Trykkjeriet vart då flytta til eit rom hjå Mikkel Helleland på Lofthus.

Skaar tek over

Nils Nilsson Skaar (1852–1948), tippoldefar til noverande dagleg leiar i HF, vart fødd på Botnen i Fyksesund, og gjekk både «Vossaskulen» og Stord lærarskule før han byrja å jobba på ulike folkehøgskular. Då han byrja som lærar ved «Ullensvangs Folkehøiskole» i 1877, vart han straks interessert i «Hardangeren».

Kort tid etter vart han bladstyrar. 19. august 1877 skriv bror hans, Jon N. Skaar (1854–1900), bestefar til Jon Skaar i Skoro, i dagboka si: «Store-Nils forlod idag Gaarden og Barndomshjemmet for godt – han flytter nemligt ind til Lofthus i Ullensvang for at overtage Redaksjonen av Bladet ´Hardangeren´.»

Skaar skal ha gjeve bladet «ein sterk politisk tendens». Skrivemåten hans merkte seg ut og han førte ein usminka penn. Avisa var radikal, skriv historielaget. Fleire sterke og konservative menn i fjorden kravde at Skaar gjekk av som bladstyrar. Oddmund bøygde seg, og sa Skaar opp frå 1. januar 1878. Det stoppa likevel ikkje der.

«Knuta-Per» – som hadde sans for bladstyraren – og bror til Oddmund tok over pressa og trykkjeriet saman med Skaar. Bladet vart i denne samanhengen døypt om. Den fyrste utgåva av «Søndre Bergenhus Folkeblad» kom 10. januar 1878.

Året etter vart selskapet Søndre Bergenhus Folkeblad skipa med 4.500 kroner i aksjekapital, fordelte på 25 aksjonærar.

Når me fyrst er i 1879, lyt det nemnast eit dagbokskriv frå Jon N. Skaar. I notata hans kjem det fram at han har vitja broren på Lofthus for å hjelpa til med bladet. Under vitjinga var han også til preike i kyrkja. Det fall ikkje i smak. Det var lite oppbyggjeleg, presten var dårleg, kyrkjesongen elendig og kvinnene stygge. «Slig er tilstanden i det lovpriste Ullensvang», skriv han i dagboka.

Oddmund tok over garden på Øvre Børve, «Kongstunet», kring år 1900 etter mange år som gründer og eventyrar. I mellomtida hadde han mellom anna drive handel i Kristiansund og Trondheim, og vore til Nordland og Svalbard, for å nemna noko.

I perioden 1904–1920 sat Oddmund i heradsstyret i Ullensvang.

Den 14. juni 1934 døydde han etter kort tids sjukdom, 83 år gamal. Spøkjefull, vittig og ordhag var han til siste stund. Soga seier at han vitja naboen ei av dei siste vekene han levde. Han fortalde då at han trudde han ikkje hadde så lenge att. Det minka på krutet. Så sa han: «Det skulde forresten vore moro å dødt og, for det er noko eg ikkje hev prøva endå.»

«Ein ganske merkeleg mann er hermed gjengen burt», står det i minneordet i avisa.

Kjøpte ut resten

Hausten 1881 fekk Nils tinglyst skøyte på Straumhaugen i Norheimsund. Der bygde han hus, og i 1882 flytta han avisa til Norheimsund. I dag bur dagleg leiar, Kjellaug Camilla Skaar Ljones, i huset.

Nils heldt fram som lærar ved folkehøgskulen ei tid før politikken tok over. Han sat i Kvam heradsstyre i 1886–1919, som ordførar frå 1888 (i over 30 år!). I 1886–1894 – sett vekk frå eit lite avbrekk i 1889 – var han stortingsmann. Det same var han i 1910–1924.

Jon rodde fram og tilbake frå Skoro og hjelpte bror sin med bladet denne tida. Inntektene han fekk for å redigera avisa medan broren var på Stortinget, kom godt med. Men å hjelpa til var han «ganske ked af», skriv han i dagboka.

«Fornemmeligt fordi jeg aldrig i Længden kan komme utaf det med Store-Nils; han har en rent vidunderlig Evne til at træde sine Medmennesker paa Ligtornene, og ligeoverfor meg pleier han nu just ikke at gjøre nogen Undtagelse.»

Jon døydde i januar 1900, 46 år gamal.

Alle åra i Ullensvang og fram til 1899 vart pressa driven med handmakt. Då gjekk bladet over til å henta kraft frå ein privat vassturbin. I 1889 kjøpte Skaar ut aksjonærane. Prisen var 3.600 kroner. I 1901 bytte avisa namn til «Hordalands Folkeblad».

Frå 1912 vart maskinene drivne med kraft frå det kommunale kraftverket, men handsetjinga heldt fram til 1916.

Gjekk tidleg bort

Nils Nilsson Skaar jr. (1880–1933) lærte typografifaget før han vart konfirmert, men lærelysta drog han likevel ut, til dømes til folkehøgskulen på Voss. Etter nokre år som mellom anna lærar byrja han i 1905 som redaksjonssekretær hjå far sin. I 1910 vart han redaktør, og frå 1920 overtok han avisa. Attåt dreiv han bokhandel.

Då avisa i 1924 laut kjøpa ny skrift, gjekk avisa over til latinske bokstavar. Den fyrste utgåva med latinske bokstavar kom onsdag 2. juli i 1924.

I 1933 vart Skaar jr. brått sjuk. 14. mars døydde han, berre 53 år gamal. Sonen hans, advokat Bjørn Nilsson Skaar (1911–1998), skreiv minneord i avisa nokre dagar seinare.

I teksten skriv han at faren var korkje tagal eller stillfarande, men at det likevel var svært få – kanskje berre den næraste familien – som verkeleg kjende han. Han stod som eit stridens eple i bygda mange gongar, og vart skyteskive like ofte, skriv sonen. «Men hans posisjon i bygdi vaks trass alt; og den vart desto større og tryggare fordi den ikkje var bygd paa popularitet, men paa personleg dugleik og kraft.»

Dødsfallet førte til at Bjørn tok over bladstyrarstolen då han var 22 år gamal. Der vart han sitjande lenge.

Nils, far til Skaar jr., døydde 15. juni 1948.

57 år som redaktør

Bjørn vart fødd på sjølvaste grunnlovsdagen i 1911, og viste seg etter kvart å ha den same samfunnsinteressa som faren. På den tida var det vanleg å bruka fem år på realskule og gymnas til saman. Bjørn brukte tre år og var Noregs yngste student.

To år før Bjørn Skaar brått måtte ta over avisa, tok han juridisk embetseksamen. Også jusstudiet tok han berre tre år å fullføra. I 1934 gifta han seg med Kjellaug Ragna Melvær. Saman fekk dei tre born.

Skrivinga overlèt han til journalistane. Han konsentrerte seg om å føra bladføretaket med stø hand.

Under andre verdskrig vart redaktøren avsett av styresmaktene. Pressedirektoratet innsette fyrst kvinnheringen Einar Tvedt, men han vart snøgt borte. Sidan overtok lensmann Bjarne Stubeng redaktøransvaret. Han flytta redaksjonen til Strandebarm, men avisa vart trykt i Norheimsund.

16. mai 1945 var Bjørn attende i stillinga. I den fyrste utgåva med Skaar tilbake i redaktørstolen endra avisa namn frå «Hordalands Folkeblad» til «Hordaland Folkeblad».

Den 3. november 1978 vart avisa trykt i Øystese Trykkeri for fyrste gong. Avisa vart større både i breidd og høgd. Det nye utstyret gjorde avisa i stand til å produsera opptil åtte sider. Ein merkedag, skreiv bladstyrar Bjørn.

Etter 57 år i redaktørstolen takka han for seg. Då var Bjørn 79 år gamal. I HF si utgåve frå 125-årsjubileet vert Bjørn omtala som ein arbeidsgjevar som hadde eit ryddig og punktleg forhold til staben, og at staben hadde stor fridom under ansvar.

Bjørn døydde i 1998. Med han er ein av dei mest særeigne personlegdomane i norsk presse borte, skreiv dåverande redaktør Olav Lars Bjørkum i minneordet om han.

Store endringar framover

Skaar-slekta har ikkje hatt redaktørrolla i bladet sidan Bjørn gjekk av i 1990, men eigarskapen har halde fram. Sonen, Nils Frode Skaar, tok over avisa. Han er far til dagens daglege leiar og eigar, Kjellaug Camilla Skaar Ljones. Ho tok over i 2013.

Olav L. Bjørkum byrja som journalist i avisa i 1986, og var redaktør frå juli 1990 til han gav seg i 2002. Åsmund Soldal, som byrja i eit vikariat i avisa i 1985, leia redaksjonen i tida 2002–2013.

Avisa heldt til i kjellaren på Straumhaugen til 2010. Sidan har HF hatt heimstad i fyrste etasje på solsida av Hardanger Brygge – tidlegare Norheimsund Fjordhotell.

Noverande redaktør, Sigbjørn Linga, har vore i bladet sidan tusenårsskiftet. Redaktørstolen har han hatt sidan 2013. Les meir om Linga og tankane hans om framtida her.

Å spå om framtida har lite føre seg, men at det skjer store endringar også i det 150. året, er det ikkje tvil om. Knappe tre veker før 150-årsjubileet sa Polaris Media ASA opp avtalen med partnaravis Hordaland Folkeblad og 14 andre mediehus. Polaris Media har levert mellom anna publiserings- og annonsesystem.

Det inneber mellom anna at avisa lyt få på plass nye system. Det finst fleire alternativ.

– No skal me fyrst avslutta jubelåret, og så bruka januar til å utforska terrenget og bestemma oss for kva veg me vil gå. Og kanskje er det til det betre? Eg trur dette opnar for nye moglegheiter. Det er berre om å gjera å vera positiv. Eg er ikkje uroa, seier Ljones.

– Lesarane kan i alle fall ta det heilt med ro. Dei skal ikkje verta råka av dette. Avisa skal ut!