Dramatiserer eit makabert stykke norsk historie

15 personar – 14 menn og éi kvinne – tok Samson Isberg (1795–1873) livet av. Karen var korkje terrorist eller seriemordar, og slapp straff for drapa.

Mannen frå ein avsidesliggjande gard ved Sørfjorden var nemleg skarprettar i tre tiår fram til 1864. Fyrst tok han livet av dødsdømde på Vestlandet. I 1849 vart han den fyrste nasjonale skarprettaren.

Denne veka vert historia til bøddelen frå Hardanger bretta ut på scena i Lindehuset i Odda, der musikalen «Samson – Dødens skygge» vert framført fire dagar på rad frå og med torsdag.

Ei av dei mange som medverkar til framsyninga, er Amalie Jensen Tolo frå Norheimsund. Kulturskulelæraren, songaren og dansaren frå Norheimsund er henta inn som regiassistent for regissør Ann-Terese Aasen, i tillegg til at ho spelar to roller på scena.

Mann med age

Eit viktig mål med musikalen, med eit manus som er ført i pennen av Gunn Gravdal Elton, er å visa fram fleire sider av Samson Isberg. På grunn av det litt uvanlege yrkesvalet skal han ha vore ein frykta, respektert, avskydd og beundra kar. André Søfteland, songar og skodespelar frå Odda, gestaltar bøddelen sjølv, medan kona Anna vert spela av songar Rita Eriksen.

– Ein tenkjer gjerne at ein skarprettar er eit forferdeleg menneske. Spørsmålet er om ein tenkjer det same når ein har sett denne musikalen, seier Tolo til HF.

Stykket startar brutalt med avrettinga av Aslak Jacobsen Hætta og Mons Aslaksen Somby, som vart dømde til døden for mord etter Kautokeino-opprøret. Sidan vert publikummarane kjende med den mørke lagnaden til Agata og stefaren Magne, som vart dømde til døden for blodskam eller incest og skulle få hjelp av Isberg til å verta eit hovud stuttare.

– Det er jo frykteleg makabert. På dei lengste øvingsdagane skal me heim i eitt–totida om natta. Det er jo ikkje eigentleg så skummelt i Odda, men då vert det plutseleg veldig mørkt, seier Tolo.

Ho har fått seg eit krypinn i Odda for å sleppa pendling frå Bergen i den hektiske innspurten.

Kvemmingen synest det er litt sjukt å tenkja på at dødsstraff for sivile vart praktisert i Noreg inntil for 150 år sidan. Ein slik praksis reiser mange spørsmål, påpeikar Tolo: I kva grad hadde den enkelte høve til ikkje å gjera som kongen sa? Var det eigentleg ein betre lagnad å enda sine dagar i tukthus med elendige tilhøve? Og kva hende med dei som ikkje avslutta livet med å be om velsigning og be Fadervår saman med presten på skafottet – som den nemnde duoen i Finnmark?

– Det er noko med det å skjemmast over eiga historie, men også noko med å få denne historia fram, seier Tolo.

Drøftar detaljane

I rolla som regiassistent er Tolo sparring- og diskusjonspartnar, praktisk hjelpar og høgre hjernehalvdel for regissøren. Ho vert tildelt diverse oppgåver, som til dømes å ta seg spesielt av borna som er med i stykket. Røynslene hennar frå «Ei juleforteljing» i Kvam kulturskule i vinter kjem i så måte godt med.

Nokre av dei 70–80 medverkande er altså proffar, men dei fleste er amatørar. Oppsetjinga er likevel profesjonell og dei medverkande svært dugande, ifylgje Tolo.

– Alle vil. Det er utruleg stort å få ta del i dette og spanande å jobba så tett på regien og produksjonen, seier ho.

I den eine rolla spelar ho ein hovudlaus som heimsøkjer sinnet til bøddelen frå Sørfjorden. I den andre spelar ho Marie, som sit fengsla for å ha drepe faren etter å ha vorte utsett for overgrep frå hans side.

Tolo trur at folk vil synast at turen til Lindehuset vil vera verd både pengane og tida. Så langt er det sett opp fire framsyningar, medrekna ei ekstra framsyning sundag, og dei er så godt som utselde. Ei ekstra framsyning laurdag vert enno vurdert. Vert ho noko av, og utseld, vil kring to tusen billettar vera selde, fortel Elton.

Uheldig i fjor

Tolo kjenner manusforfattaren i Oddakonsertene frå før, noko som er bakgrunnen for at ho vart hanka inn. Kvemmingen har nemleg spela roller i Røldalsspelet, der Elton er primus motor, i to år.

I fjor skulle Tolo spela tre roller i framsyninga ved Røldalsvatnet, men ryggen hennar knakk etter eit uhell få dagar før premieren. Ho slapp operasjon og var i stand til å hjelpa til med produksjonen, men fekk ikkje lov til å ta risikoen det innebar å stå på scena. Ei anna måtte dimed overta for henne på kort varsel.

Øvingane til «Samson – Dødens skygge» starta i midten av mars. Strengt tala tilseier omfanget at ein treng dobbelt så lang tid, meiner Tolo. Resultatet er intense veker med lange, men effektive dagar.

Sjølv om slikt kan vera slitsamt, fylgjer også gleder med på kjøpet. Som døme nemner kvemmingen kor godt kjend ho har vorte med tiåringen som spelar Johannes, son til Agata i stykket. Også han har vore med på Røldalsspelet i to år. Der har Tolo faktisk teke livet av han gong på gong, men likevel er dei to altså enno gode vener.

– Å vera med på dette er som å få ein ny familie over natta, seier Tolo.

Full av lovord

– Eg hadde eigentleg ikkje bruk for Amalie, tenkte eg, sidan eg må tenkja på pengane. Men herlegheit, kor eg trong henne! Ho har gjort det mogeleg for regissøren å skapa denne fantastiske framsyninga. Me er veldig glade for å ha henne med – ho er eit lite stjerneskot, seier Elton til HF.

Manusskribenten fortel at ho voks opp med skumle historier – og den aller skumlaste handla om Samson Isberg. Ho har i mange år hatt ein tanke om å visa han fram i musikalform.

– Eg visste ikkje heilt når tida var inne. Dette er kraftig kost. Han hadde ein ekstrem jobb. Men folk må tola litt når dei skal dukka ned i livet hans, seier Elton.

Hennar mål har vore å visa at kven som helst – også ein tilsynelatande fredsæl familiefar – kan drepa, om ein berre har den rette overtydinga om at det er rett. Elton dreg ein parallell til dagens samfunn, der netttroll omsynslaust høgg hovudet av andre.

Isberg delte lite av seg sjølv, og det finst til dømes ikkje foto av han, men forfattaren har funne ein god del informasjon og snakka mykje med særleg ein av etterkomarane hans. Ho har, om ikkje direkte forelska seg, late seg fasinera av han, fortel ho.

– Dette er ingen munter musikal?

– Nei, munter og kjekt er temaet ikkje, men eg trur at alle skal tola han. Folk spør meg om born kan koma og sjå. Før var borna med og såg på avrettingane. Me skjermar både ungane og oss sjølve i dag, men kvifor ikkje setja ein støkk i folk når me skal spørja om me godtek drap? Eg prøver å formidla historisk kunnskap og vekkja litt ettertanke. Det trur eg at eg klarar med denne musikalen. Folk skal ha litt vondt i magen.

– Då kosar du deg?

– Ja, då kosar eg meg.