Den vestnorske stovefloraen

Det seier forfattar Eva Røyrane som saman med fotograf Oddleiv Apneseth har reist frå Jæren til Sunnmøre for å dokumentere gamle bustadhus i tekst og bilete og fortelje historier frå dei ulike husa.

I boka «Vestlandshus» viser dei rikdomen i stovefloraen på denne kanten av landet. Målet er å prøve å opne auga for ein bygningsarv som har kome litt i bakleksa, og å inspirere eigarar til å gi gamle hus nytt liv.

Utryddingstruga landemerke

Saman med den raude løa har lemstova (stove med loft)– det avlange, samanbygde bustadhuset med liggjande trekledning – lenge vore landemerke og kjennemerke på vestlandske gardstun. I kyststrøka dominerer lemstovene, i indre bygder står gamlestova ofte som eit lågare tilbygg til bustadhuset. Nokre tun har tohøgda gardshus med spor etter gamle stover.

Men det hastar å sikre lemstova som kulturminne. Dei fleste av dei karakteristiske vestlandske stovehusa frå 1800-talet er blitt erstatta av nyare hovudhus på garden. Det finst likevel ein del att, nokre til nedfalls og tomme, andre restaurerte og brukt som heilårsbustad eller feriehus – eller som del av ei museumssamling.

– Om det vestlandske våningshuset var ein plante, ville han for lengst fått plass på raudlista for utryddingstrua artar. Men heldigvis aukar medvitet om at desse husa har ein verdi, seier Eva Røyrane.

På Jæren har dei aksjonert for å redde dei siste opphavlege jærhusa. Lenger nord aukar bekymringa til kulturminnevernet i takt med eigarane sitt ønske om å rive gamle gardshus som står til nedfalls.

Regionale forskjellar

Sjølv om hovudforma til lemstova jamt over er den same, finst det variasjon mellom regionar og bygder.

– Vi ser korleis indre strøk har vore meir konservative og til dels skil seg frå kystbygdene, der samanbygginga kom tidlegare og det jamhøge taket raskt vart det vanlege. Inne i fjordane ser vi døme på at det er lem berre over delar av husa. Dette fordi dei har teke vare på den gamle røykstova, sett pris på den rause takhøgda og droppa himlinga. Hus med slike stover har gjerne tak i to ulike høgder, der den gamle stova er den lågaste delen, fortel Røyrane.

Jærhus med dør mot havet

På Jæren reknar dei jærhuset, det låge gardshuset med skutar i endane, for å vera utryddingstruga. Fleire kommunar gjer ein innsats for å ta vare på flest mogleg av dei vel hundre husa som framleis finst.

Jærhuset er ein låg variant av den samanbygde lemstova, bygd og plassert med omsyn til vêr og vind i det opne landskapet mot Nordsjøen. Langsida med inngangsdør vende alltid mot havet, skutane vende mot nordvest og søraust. Desse små tilbygga med skråtak i kvar ende av huset skapte litt isolasjon når dei vinterstid var fulle av torv, som var vanleg brensel i eit landskap utan tre.

Mange jærhus har symmetrisk fasade med inngangsdøra midt på langveggen mellom to parstilte vindauge. Dei fleste jærhus har også inngangsdør til kjøkenet på baksida, og alle ytterdører på jærhus har bislag, eit lite tilbygg med tak og vegger rundt døropninga.

Stove med grindbygg i Sunnhordland

I Sunnhordland snakkar dei om to typar lemstover, dei dobbelbreidda med to stover og dei små, enkelbreidda med berre ei stove. Dei minste blir også omtala som lemstover med utskoten grind. Inntil det tømra rommet vart det reist eit lite grindbygg med gang og kjøken. Husmenn og strandsitjarar budde gjerne i småhus som dette.

På Voss var røykstova den mest vanlege bustaden fram til midt på 1800-talet. Mange av dei gamle stovene står framleis, ofte samanbygde med eit gardshus med to etasjar. På mange vossagardar vart røykstova etter kvart brukt som eldhus. Vossingar likar røykt mat og røykstova med ljore høvde derfor godt som røykjehus og kan vere forklaringa på at mange gamle vossastover fekk leve vidare på ein ny måte.

Spesielle nordfjordingar

I Nordfjord var det klassiske, samanbygde huset ikkje så vanleg som andre stader på Vestlandet. Nordfjordingar var nøgde med røykstova og ivra ikkje etter samanbygde våningshus med loft, sjølv om dei finst også i denne regionen. Då mange skaffa seg nye hus med skorstein og kjøken i midtgangen, fanst det bønder i Nordfjord som bygde nye hus i gammal stil, med røykstove og røykomn.

Men mangelen på lemstover handla også om bratt terreng, som ikkje inviterte til samanbygging når stover og eldhus stod på høge murar med gavlane mot fjorden.

Det var også ei nystove på alle nordfjordtun. Nystova er eit toetasjes tømra hus utan eldstad, som blei brukt til lagring av klede og som gjestestove. Det var dette huset som i svært mange tilfelle vart kopla saman med røykstova til ei lemstove elles på Vestlandet.

Langhus på Møre

Fleire gamle sunnmørsstover har i dag hamna på museum. Desse stovene kan vere lange og er ofte bygde i fleire omgangar, nye tilbygg har kome til ved behov. Fleire generasjonar budde saman i dei lange stovene, som særleg var typiske for gardane på indre Sunnmøre sist på 1800-talet.

– Lemstova høyrer med i det vestlandske landskapet. Ho er identitet. Blir den gamle stova borte, går verdifull historie tapt. Ei tom lemstove er ein ubrukt ressurs som kan kome til nytte om det er vilje til å ta henne med inn i framtida. Det er meir klimavennleg å bruke eit hus som står der enn å rive og byggje nytt. Derfor er det kjekt å sjå moderniserte lemstover som blir brukt som heilårsbustad i dag, seier Eva Røyrane.