Då Hamsun terga på seg kvemmene

Jon Fosse har vore mykje omtala i HF sidan han fyrste gong vart nemnd som nummer tre av tre i eit skirenn i 1969, men har etter det me har funne ut, aldri skrive noko i bladet sjølv. Det gjorde derimot ein av dei tre andre norske litteraturprisvinnarane.

Knut Hamsun, eller Knut Pedersen eller Pederson, som han eksperimenterte med å kalla seg på den tida, budde nemleg i Øystese i om lag fire månader i 1879. Han skulle raskt visa seg å stikka seg ut i lokalmiljøet. Årsaka var ikkje stor litteratur, men at han drista seg til å kritisera «kvemmene», som kvemmingane gjerne vart kalla den gongen.

Kvistkammers på Lundanes

Pederson kom med dampskipet til Øystese 15. august 1879. Han hadde sett på bilete og lese i Wergeland-poesi kor fagert Hardanger var, og hadde treft jekteskipperar i Nord-Noreg som skrytte av heimstaden.

20-åringen skilde seg raskt ut med fornem, sjølvsikker og verdsvan framferd og ei omfattande boksamling. Han skal ha kjøpt dyre klede, kostesam røykjetobakk og ein monokkel for å tilpassa seg den framtidige forfattarrolla han såg føre seg. Han hadde allereie gjeve ut fleire bøker, men var ukjend i Kvam. Fire månader seinare visste dei fleste i bygdene våre kven han var.

Hamsun leigde rom for 40 kroner i månaden av Isak T. Flatabø på Lundanes, som fram til på den tida hadde vore sentrum i bygda. Frå kvistrommet såg han Folgefonna. Planen hans var å skriva, før han skulle vidare til København. Seinare har det vore spekulert i om Hamsun rota seg bort i både ei og fleire jenter, ikkje minst Guro «Leiro» – husvertinne Gudrun T. Vik (1857–1945) –, under opphaldet.

Det er ei anna soge. Denne skal ikkje handla om kjærleik, men om bruken av lokalbladet som arena for meiningsytring. På den tida var Kvam skåna for sosiale medium, og HF var den skriftlege debattarenaen med stor D. Skreiv ein her, fekk dei fleste det med seg.

– Stilistisk styltekunst

Mange hadde sett lyset i Øystese etter fleire vekkingar. Pietismen – trongsynt, livsfiendsk kristendom – rådde grunnen ikkje minst i indremisjonsmiljøet og stod langt frå dei meir frisinna delane av lokalmiljøet. Pederson definerte seg som del av sistnemnde.

13 dagar etter at han kom til Øystese, debuterte Pederson som skribent i HF. På den tida heitte bladet Søndre Bergenhus Folkeblad. «Mildest talt vild» skildra han salmesongen i «Vikør og Østensjø kirker» etter å ha vitja gudstenesta båe stader – fyrst i Øystese få dagar etter at han kom til Kvam, sundagen etter i Vikøy kyrkje. Han var kritisk til at kyrkjer utan orgel ikkje hadde eigne skule- og ungdomskor som kunne visa veg i salmesongen.

På gudstenesta i Vikøy stilte Pederson like godt opp som forsongar og rettleiar saman med klokkar Ola H. Tveit. Han song salmar i tråd med koralboka til Ludvig Mathias Lindemann, som vart autorisert i 1877. Duoen vert overdøyvd av tradisjonelle, nedarva folketonar under leiing av «aldersstegne bønder». Det same hadde hendt sundagen før i Øystese. Til sist såg han seg nøydd til å lesa salmane.

«Bygdefolket godtet seg over fremmedkaren som var blitt sunget så ettertrykkelig», skriv biografiforfattar Ingar Sletten Kolloen.

Pederson godta seg derimot ikkje, og tok altså pennen fatt for å setja «kvemmene» på plass. Ord som «Råhed» og «Fornedringsstand», kombinert med kritikk av tilårskomne bønder, var å hella bensin på bålet.

Fekk tilsvar til gagns

Innlegget utløyste protestar, motargument og harde karakteristikkar frå fleire i bygda. Den unge gjesten vart framstilt som ein betrevitande viktigper. Svara tyder på at ordvala i utspelet vart tolka i verste meining. «J.S.» avviste at folket var dummare eller råare enn andre, og rådde Pederson til å venta litt lenger før han feller dom.

«En Kvem» skreiv at Pederson stilte seg i gapestokken, synte språkleg hjelpeløyse og skreiv uleselege tekstar det ikkje var råd å forstå. «(...) største Delen av Folket kan ikke fatte Deres Mening, og de som fatter den, lønner Deres stilistiske Styltekunster med Latter», skreiv den anonyme skribenten.

Vedkomande skulda Pederson for å mangla livsrøynsle og ikkje vita «hvad det vil sige at kjæmpe for Livet». Sjølv om kvinnene hadde ein tendens til å øydeleggja kyrkjesongen ved å «gjøre Kruseduller på Stevenes Slutningstoner», hadde ikkje Pedersen rett til å «lægge Kunstmusikens Alen paa Kirkesangen enten i denne eller i andre Bygder», skreiv avsendaren.

Før dette innlegget vart prenta, hadde forfattaren avslutta eiga deltaking i ordskiftet med sitt andre og siste innlegg om saka. Her gjorde han ytterlegare greie for synet på salmesong og slo fast at nye åtak ikkje ville utløysa svar frå han. «Vil da nogen tale med sig selv, så hjertlig gjærne», skreiv han.

16. desember 1879 reiste Knut Hamsun frå Øystese og sette kursen mot den danske hovudstaden.

Skreiv bok

Såpass store far etter seg sette Hamsun at det vart ei eiga bok av det. Atle Austestad skreiv om øysteseopphaldet til forfattaren i 1993, og fekk vel seksti sider ut av dei fire månadene.

Eit viktig bakteppe for utgjevinga var at dagboka etter Jon Skaar (1853–1900), der Hamsun vart omtala i helst nedsetjande ordelag, hadde vorte tilgjengeleg. Eit anna var at to upubliserte skriv frå forfattaren – eit dikt og eit «inserat» – vart offentleggjorde av redaksjonen i 1993 etter ei arkeologisk utgraving i regi av forretningsføraren. I sistnemnde tekst ville Pederson signera som «Don Qvixote» i innlegg der han kritiserte «Hardangerkvindens Dragt» og måten kvinnene vart tvinga til å gå med upraktiske klesplagg på.

HF meinte både kravet om anonymitet og otte for ein ny opprivande strid låg bak valet til bladstyrar Nils Skaar om å refusera innlegget. Kasta det gjorde han likevel ikkje.

Redaksjonen må ha vurdert den offentlege interessa som tyngre enn den presseetiske føringa som seier at upublisert materiale aldri skal gjerast kjent utanfor bladstova. 114 år etter at dei vart sende til HF, og 41 år etter at Hamsun døydde, kom dei såleis på trykk. Om skribenten ville ha gledd seg over det, får me aldri vita.

Kjelder:

Atle Austestad: «Knut Hamsun i Øystese» (1993)

Tore Hamsun: «Knut Hamsun» (1976)

Ingar Sletten Kolloen: «Hamsun – Svermeren» (2003)

Robert Ferguson: «Gåten Knut Hamsun» (1996)

Hordaland Folkeblad