– Å drikke øl er den eldste juletradisjonen vår

Å drikke jol har vore vanleg her i landet sidan lenge før vi vart kristna. Jul, eller juleblot, var opphavleg ei heidensk feiring av midtvinterdagen i Norden. Men kong Haakon den gode avgjorde at den heidenske offerfeiringa skulle leggjast til same tid som den kristne høgtida, 25. desember. På den måten håpa han å kunne stanse dei heidenske ramma rundt høgtida.

Det er også årsaka til at den heidenske ordet «jul» framleis blir brukt. Ordet jul kjem frå norrøne jól, som truleg er i slekt med den germanske grunnforma je(g)wla, som igjen kan knytast til det latinske ordet jocus, som betyr spøk eller latter, ifølgje arkeologen og forfattaren Aud Beverfjord.

Ho trur ordet kan ha utspringet sitt frå saturnaliar, ein romersk fest for Saturn, som vart feira 17. desember.

Konservator Geir Thomas Risåsen ved Norsk Folkemuseum på Bygdøy i Oslo trekkjer fram det finsk-ugriske uttrykte Juhla, som betyr fest eller feiring, som opphav til ordet jul. Truleg har dei to formene same opphavet.

Størst og eldst

– Jula er den største høgtida vi har. Første gong ordet jul er nemnt i litteraturen er i Haraldskvadet, eit hyllingsdikt til Harald Hårfagre, tidleg på 900-talet. Her heiter det: «Ute skal han drikke jol». Slik kan vi seie at ølet er den eldste juletradisjonen vi har, seier Risåsen til Nynorsk pressekontor.

Han fortel at øltradisjonen i Norden er endå eldre. Ølet blei kjent i Noreg i bronsealderen. Øl vart drukke i alle sosiale lag og av både vaksne og barn. Til dagleg var det snakk om eit alkoholsvakt tynnøl, men i jula var ølet sterkt.

– Det riket utvalet av ølhøner og ølbollar vi har rundt om i landet viser kor viktig ølet har vore for nordmenn, seier konservatoren.

Det første skikkelege lovverket i Noreg, Gulatingslova, slo fast at dei bøndene som ikkje bryggja øl til jul, risikerte bøter. Berre på stadar der det ikkje var mogleg å dyrke korn, slik som ytst mot storhavet og i fjellbygdene, var dei fritekne for dette. Bønder som ikkje bryggja risikerte i verste fall å miste garden sin.

– Øltradisjonen følgde med då vi vart eit kristeleg land. Juleølet skulle signast for Kristus og jomfru Maria på julenatta. Bryggjestart var 8. desember, slik at ølet skulle vere ferdig til Thomasmesse, eller Thomas øldrikkar, 21. desember. Då kunne det lysast julefred, seier Geir Thomas Risåsen.

Sterk tradisjon

For å illustrere kor sterk denne tradisjonen er, fortel han om mor si, som gjekk bort for fire år sidan.

– Mor mi bryggja juleøl heilt til det siste, og det trur eg gjeld for mange eldre. Det er ein over 1.000 år gammal juletradisjon som blir halden i hevd på denne måten, seier han.

Journalist og forfattar Sissel Brunstad har skrive bok om den norske øltradisjonen. Boka «Norsk ølhistorie» kom ut på Skald forlag i 2019. Ho vart sjølv overraska over kor stor og viktig rolle ølet har hatt i norsk historie, også i utviklinga av landet og for folkehelsa.

Ho fortel at historisk så var den første store bryggjesjauen ølet som skulle vere ferdig til helgemess, eller allehelgensdag. Dette var fellesprosjekt mellom naboar, som mange meiner var starten på den norske dugnadstradisjonen.

Sjølve juleølet skulle mann og kone bryggje saman, fortel ho.

– Ølet har vore undervurdert i den norske kulturhistoria. Øl har spelt ei svært sentral rolle i norsk historie, også i utviklinga av landet. Øl, graut og brød var i mange år hovudingrediensen i det norske kosthaldet, seier Sissel Brunstad til NPK.

Vaska barn i øl

Ho kan også fortelje om at barn vart vaska i øl ved dåpen, eit døme på kor høgt forfedrane våre sette dette brygget. Og det var viktig å blengje, eller varme opp, ølet. Det var ikkje snakk om å drikke avkjølt øl i gamle dagar.

Ølet har vore ein viktig del av juletradisjonen også i dei andre nordiske landa. Når Tuborg lanserer juleølet sitt i byrjinga av november, så er det ei storhending i Danmark.

Ekspertar meiner at ølbrygginga starta for rundt 7.000 år sidan i Babylon i Mesopotamia, sånn cirka der Irak er i dag. Etter kvart spreidde skikken seg til Europa, og både dei gamle grekarane og romarane sette pris på å drikke øl.

Rundt år null byrja romarane å få smaken på vin, og snart vart det den mest populære drikken der. Og det blir fortalt at dei med tida byrja å sjå ned på øldrikkarane.

Den romerske historieskrivaren Tacitus (56–117) etter Kristus omtalte ølet som tyskarane bryggja i nedsetjande ordelag, ifølgje Aud Beverfjord.

Så kom akevitten

Geir Thomas Risåsen kan fortelje at akevitt etter kvart har vorte ein viktig ingrediens i julemåltida, men at denne drikken ikkje kom til Noreg før på 1500-talet.

– Vi høyrer om akevitt første gong i Noreg i 1531. Då sender dansken Eske Bille, høvedsmann på Bergenhus, ein pakke innehaldande akevitt til erkebiskop Olav Engelbrektsson. I følgjeskrivet heiter det at flaskene inneheldt ein drikk med namnet aqua vita (livsvatn), og at det er ein medisin som verkar mot alle sjukdomar, fortel han.

– Då hadde akevitten eksistert i Danmark ei tid. Danmark og Sverige har tradisjon for å drikke akevitt heile året, men her i landet når akevittbruken eit høgdepunkt rundt jul. Det er ein drikk som spaltar den feite maten vi et, og set ein spiss på julemåltida, seier folkeminnegranskaren frå Folkemuseet.

Aalborg-akevitten er ein av dei mest kjende og kjære akevittane i Danmark, og denne drikken står ofte på bordet både i jula og ved andre høgtider i nabolandet.

– Det er litt traumatisk for danskane at Aalborg-akevitten har flagga ut og i dag faktisk blir produsert av Arcus i Oslo, seier Risåsen med eit smil.

Noreg som vinnasjon

I dag er vin ein viktig del av julefeiringa i Noreg, men det tok mange år før vin vart ein vanleg drikk her i landet.

– Vinen kom til Noreg i tidleg mellomalder, men det var faktisk først på 1980-talet vi vart ein vindrikkande nasjon. Tidlegare vart vin rekna som svært eksklusivt, og det vart brukt langt mindre enn det som er vanleg i dag, seier Risåsen.

Han minner også om at det ikkje er til å kome bort frå at mange barn og ektefellar sit att med vonde minne frå julefeiringa på grunn av overdriven alkoholbruk. Det må også med når ein skal snakke om alkohol og julefeiring.

Vinmonopolet fyller 100 år i år, og er historisk sett berre ein liten parentes i norsk alkoholhistorie. Men pressesjef Jens Nordahl opplyser at desember er den klart største salsmånaden for Vinmonopolet. Sett litt på spissen har Polet 13 salsmånader i året, og to av dei kjem i desember.

Kombinasjonen av juleferie, gåver og nyttårsfeiring gir ein kraftig salstopp.

Sesong for raud vin

– Det er dessutan sesong for raudvin til jul. Salet av raudvin aukar i takt med kaldare vêr. Det er også erfaringa vår at folk kjøper meir vin på flaske til jul enn kartongvin, og at folk gjerne går for dyrare vinar, seier Nordahl til NPK.

Akevitt ein liten varekategori på Vinmonopolet med 1,6 prosent av salet gjennom eit år. Ei normal veke blir det selt 20.000 liter akevitt på landsbasis, medan talet aukar til 120.000 liter kvar veke dei to siste vekene før jul.

– Vi ser at akevitt er mest populært i område som har ein tradisjon for produksjon av dette brennevinet, slik som i Oppland, Trøndelag og Nordland. På Vestlandet blir det til dømes selt svært lite akevitt, forklarar pressesjefen.

Når det gjeld øl sel Vinmonopolet berre rundt ein prosent av det som blir omset her i landet, resten blir selt i vanlege butikkar eller på serveringsstadar. Men det er ein klar trend at det blir selt langt meir øl med høgare alkoholprosent til jul, enn elles i året. Og ein god del av dette er juleøl.

(©NPK)