Up-Helly-Aa

Eit teppe av røyk fyller himmelen over Lerwick denne klare, kalde kvelden, den siste tysdagen i januar. Shetlendarar og turistar er samla for å sjå eldprosesjonen som er ein del av den årlege Up-Helly-Aa- festivalen. Hundrevis av faklar lyser opp, borne rundt i byen av medlemmer frå 47 ulike squads. Ein squad er ein tropp eller ei gruppe.

Ein høyrer ulike aksentar og språk frå andre delar av jordkula. Det er folksamt og smale fortau, det gjeld å finna ein plass med god utsikt og unngå gneisteregnet i hår og klede.

Prosesjonen er leia av The Guizer Jarl og hans vikingar i The Jarl’s squad. Saman med Yggdrasil, årets kopi av eit viking langskip, går dei i front av prosesjonen, gjennom mørklagde gater.

Musikken frå sekkepiper og brassband er høglydt og lystig. Det høyrest hurrarop for båtbyggjarane, fakkelprodusentane, festivalen og jarlen, og tradisjonelle songar som «The Norseman’s Home».

Den norrøne guden Odin er inspirasjon for The Jarl’s Squad dette året; Odin – Lord of the Gallows for The Jarl’s Squad – number 1. Yggdrasil har namn etter livstreet frå norrøn mytologi.

Ikkje berre jarlen og hans menn har vore travle med å førebu seg til festival, også 46 andre squads har vore i sving med førebuingar, til enklare, kanskje meir tilfeldige og humoristiske drakter eller kostyme. I prosesjonen finn ein fakkelberarar utkledde som ulike teikneseriefigurar, maskuline ballerinaer, postvesenet, legokarakterar og bananar. Mellom mykje anna.

Prosesjonen går gjennom gater med namn som St. Olaf’s Street og King Harald Street. Huseigarane langs den kjende ruta har i lang tid hatt førespurnader frå slektningar, vener og veners vener om dei er heime denne kvelden, for her er gode utsiktspunkt.

Etter kvart samlar prosesjonen seg i tette sirklar rundt Yggdrasil. Hundrevis av faklar vert kasta oppi skipet, og Yggdrasil vert raskt fortært av flammane. Gamle ånder skal brennast bort, og nye skal koma til. The Guizer Jarl sjølv står stolt midt i langskipet, men hoppar ut av det brennande skipet i siste liten, før det vert for varmt rundt føtene.

Allereie tidleg same morgon starta dagen med at The Jarl’s Squad kom syngjande og marsjerande nedover Commercial Street til sentrum i Lerwick. Det er skulefri, feiande musikk og mange frammøtte.

Allereie har The Jarl’s Squad oppnådd herredøme over hovudstaden. Flagget – «The Raven Banner» – skal få blafra stolt over rådhuset dei neste 24 timane. Førebuingar, utkledning og effektar har vore hemmelege fram til no, og alle former for barbersaker har vore lagde vekk i lange tider.

No skal heile troppen møta Yggdrasil og endeleg få visa fram skipet og seg sjølv. I drakter, båt og utstyr er det mange flotte detaljar som kjem til sin rett i dagslys. Vikingdraktene er personlege, med ny design, flotte materiale og nydeleg handverk – inntil to år kan det ta å ferdigstilla ei drakt. For kvart år må troppen velja våpen til seg, drakta og skjoldet; økser, spyd, bogar, sverd, eller dolkar.

Etter seansen i sentrum er det tid til for vikingane i The Jarl’s Squad til å spreia underhaldning på aldersheimar, sjukehus, skular og museum.

På Shetland finn ein mange spor etter norrøn kultur. Hjaltland er det norrøne namnet på Shetland. I vikingtida byrja nordmenn å busetja seg på Shetlandsøyane, og frå slutten av 1100-talet vart øyane lagde direkte under den norske kongen. Frå 1380 fylgde Shetland med Noreg inn i unionen med Danmark. I 1469 vart øyane pantsette til Skottland, då danske kong Christian 1 trong pant for dottera Margrete si medgift i ekteskapet med skotske kongen James 3. I 1590 enda det med at Danmark avstod Shetland til Skottland.

Når det gjeld Up-Helly-Aa-festivalen, reknar ein med at namnet, og tema som forkledning, faklar og prosesjonar, vart integrert i gamle skikkar på øyriket frå rundt 1870. Nokre år seinare vart viking som tema inkludert, og deretter skikken med å bygga langskip. Figuren The Guizer Jarl dukka fyrst opp i 1906. I dag arrangerer eit tital ulike samfunn på Shetland årlege eld- og vikingfestivalar med faste datoar, frå tidleg i januar til midten av mars. Frå 2023 kan også kvinner delta i squads i Lerwick. Uansett kjønn må ein ha budd fast på øya i minst fem år.

Up-Helly-Aa vert gjennomført uansett vêr og vind. Berre nokre få gongar har festivalen vore avlyst; ved dødsdagen til Dronning Victoria i 1901, under verdskrigane og under koronapandemien. Utsett har festivalen vore tre gongar; ein gong under eit kraftig influensautbrot, og ved dødsfalla til Kong Georg V i 1936 og til Winston Churchill i 1965.

The festival must go on! Om kvelden, etter at Yggdrasil er blitt oske, er det tid for fest. I ulike typar samfunnshus vert det arrangert dans og underhaldning. Det er så mange festlokale at det ikkje er nok spelemenn å oppdriva på øya, og fleire må importerast frå Skottland.

The Jarl’s Squad vitjar alle festane. Så også dei andre 46 squads, alt sett i system og rekkjefylgje. Etter tydeleg annonsering framfører kvar squad eit underhaldningsinnslag. Det er musikk, gjøgling, ballett, miming, satire og meir til, i ei frisk og freidig blanding. Før ein squad reiser vidare til neste festlokale, engasjerer dei festdeltakarane til ein dans. Det er tradisjonell folkemusikk som gjeld. Kanskje er valet ein «Boston two step» eller kanskje den raskare «Eightsome reel», ein reel for dei utan høghæla sko. Om musikarane spelar i raskt tempo, varer festen uansett til neste dag.

Onsdagen etter festivalen har røyken lagt seg og musikken stilna. Alt er stengt; det er offentleg fridag hjå våre naboar i vest. Men når mørket har senka seg, opnar puben igjen, og det er tid for meir spel og dans. Sikkert er det også ein og annan viking, ballerina eller legofigur som møter opp. Når dagleglivet er tilbake på torsdag, er førebuingane allereie i gang vidare for neste års Up-Helly-Aa.

Kjelder: www.uphellyaa.org, «OFFICIAL PROGRAMME 2020 Up-Helly-A’», The Shetland Times, 31.01.2020, www.snl.no, Wikipedia