Genbank Hardangerfjord – kampen for å bevare vill laksefisk i vassdraga kring Hardangerfjorden

Sven-Helge Pedersen, regional koordinator i Genbank Hardangerfjord

Hausten 2024 var den 10. sesongen med innsamling av stamfisk til «Genbank Hardangerfjord». Tiltaket vart som kjent vedteke av regjeringa Stoltenberg i 2013, og innsamlinga starta opp i 2015. Etter oppstarten er totalt 2321 stamfiskar samla inn, 1115 sjøaure og 1206 laks.

Skjelprøver avslører

Villaksen er ein uerstatteleg del av norsk naturarv, men presset frå oppdrettsnæringa og genetisk innblanding trugar eksistensen. I arbeidet med å ta vare på denne ikoniske arten vert det gjort eit viktig grunnarbeid: Det blir teke skjelprøver av all fisk som skal inn i genbanken.

Desse prøvene hjelper forskarane med å fastslå om ein laks er ein ekte villaks, ein rømd oppdrettslaks, eller avkom etter tidlegare rømd oppdrettslaks. Tala som no kjem fram, er både opplysande og uroande.

Berre 57 % av laksen vert godkjend som vill

Så langt er det samla inn 1206 laksar frå ulike elvar for å byggje opp genbanken. Ved første augekast ser det ut som venta – 82 %, eller 991 fiskar, har skjelkarakter som tyder på at dei er villfisk. Men etter gentesting viser det seg at berre 691 av desse faktisk oppfyller krava til å vere ekte villaks. Dette betyr at 4 av 10 laksar ikkje kan brukast i genbanken fordi dei ber gen frå oppdrettslaks.

Variasjonar mellom vassdraga

Innblandinga av oppdrettsgen varierer frå elv til elv, men felles er at situasjonen er kritisk. I Jondalselva er berre 46 % av dei innsamla fiskane godkjende som villaks, medan i Steinsdalselva er talet 51 %. Så er situasjonen noko betre i elvar som Ådlandselva på Stord og Kinso i Ullensvang, der 2 av 3 fiskar vert godkjende.

Dette viser korleis påverknaden frå oppdrettsnæringa og rømd oppdrettslaks råkar villaksbestandane og kor viktig det er snarast å setje inn tiltak i næringa for å sikre våre unike bestandar for framtida.

Kvifor dette arbeidet er avgjerande

Villaksen er ikkje berre viktig som ein del av økosystemet; han er òg ein del av vår kultur, historie og identitet. Når genetisk forureining frå oppdrettslaks trugar bestanden, risikerer vi å miste ikkje berre ein art, men òg ein del av oss sjølve. Vi står i fare for å utslette bestandar som har brukt 10.000 år på å tilpasse seg eit liv i elvane våre. Og det har fått skje dei siste 50 åra.

Genbanken spelar ei nøkkelrolle i å ta vare på den opphavlege genetiske variasjonen hjå villaksen. Ved å sikre at berre ekte villaks vert brukt som opphavsfisk, kan vi leggje grunnlaget for å byggje opp att sterke og berekraftige bestandar i framtida. Men det hastar å få stoppa genforureininga.

Ein felles innsats

Tala frå skjelprøvene viser at det framleis er ein lang veg å gå for å verne villaksen mot genetisk forureining. Dette krev ein felles innsats frå forskarar, styresmakter, oppdrettsnæringa og alle som er glade i norsk natur.

Villaksen si framtid er avhengig av oss – lat oss saman sørgje for at han får det vernet han fortener.