Når lyset forsvinn

Kyrre Rykken var ein av dei mange venene til Ola. Om lag klokka fire natt til sundag 14. juli snakka han med kameraten for siste gong. Kompisgjengen hadde hatt ein fin kveld i festleg lag på Sjøhuset i Norheimsund. Etterpå vart tre av kameratane med Ola heim til huset i Steinsdalen for å slappa av. Dei fire høyrde på musikk og prata, drakk øl og åt Gjende-kjeks, fortel Kyrre. Alt var heilt som normalt.

I tretida på natta snakka Kristoffer Hjartnes, ein annan god kamerat, med Ola på telefonen.

– Det var berre god stemning og latter. Eg merka ingenting uvanleg, seier han.

Heller ikkje Kyrre la merke til noko uvanleg då han som sistemann forlèt huset og gjekk og la seg ein times tid seinare.

– «Me snakkast», sa han berre. Ola sa nesten aldri «ha det». Berre «me snakkast».

Eit halvt døger seinare vart Ola funnen død. Han la ikkje att noka form for avskilsbrev.

Noko mørkt

Mor til Ola, Anita, hadde vore uroleg for sonen. Ho var ei av få som visste at noko plaga han. Noko mørkt han bar inne i seg, og som ingen andre enn dei næraste i familien hadde fått ta del i.

– Den siste gongen eg var åleine med han, sa eg at «no, Ola, no må me ha hjelp. Dette taklar me ikkje åleine», fortel ho.

Pappa Arild seier at han ikkje i same grad som Anita hadde uroa seg for sonen over tid, men den aktuelle sundagen fekk han etter kvart ei magekjensle av at noko ikkje stemte. Maskinisten var på arbeid på ferja den helga. Då han ringde Ola fleire gonger, kom han berre til telefonsvararen. Uroa voks. Det var ulikt sonen å vera utilgjengeleg så lenge og ikkje ringja opp att, sjølv etter ein sein fest.

Stadfestinga av dei illevarslande aningane fekk Arild etter kvart formidla over telefon av legen som hadde vakt i Kvam den dagen.

Anita var i Odda saman med den eldste dottera den sundagen. Også Ola skulle eigentleg ha reist i lag med dei om morgonen. Sjølv om det i staden vart fest med kompisane til langt på natt, hadde han lova henne å vera klar dagen etter.

Før ho reiste, vakna Anita til fleire Snapchat-meldingar frå sonen. Dei var i den same gata som meldingane som hadde gjort henne uroleg før. Ho svara med ein lang og klar beskjed til sonen om at dei to måtte ta tak i problema og søkja hjelp raskt.

Den meldinga las han aldri. Det er Anita glad for, når utfallet vart som det vart.

Fødd utan filter

Både foreldra og kameratane skildrar Ola som ein god, nær, blid, open og ærleg ung mann som sjeldan la skjul på noko. Han mangla filter, seier dei. Og nettopp difor meiner Arild og Anita at dei kjende sonen godt nok til å vera trygge på at han ikkje hadde teke livet av seg dersom det var planlagt og gjennomtenkt. Fleire faktorar knytte til dødsfallet gjer dei overtydde om at valet må ha vore eit innfall.

– Hadde han stoppa ein einaste augneblink og tenkt på oss, trur eg ikkje han hadde gjort dette utan å gje ein siste beskjed, seier Arild.

– Om ikkje han klara meir, så i alle fall nokre få ord, seier Anita.

Ola hadde både kort- og langsiktige planar. Han skulle til dømes på Bruce Springsteen-konsert i Bergen helga etter, og på festivalen Sus & Dus i Odda i august. Til hausten skulle han byrja på maritime fag i Austevoll. Hybelen og formalitetane var ordna. 20-åringen gledde seg, sa han til både foreldra og venene.

Dei møter menneska i krise: – Ingen fasit

Frå moro til alvor

Foreldra fortel at Ola delte mest av mørket i seg når han var på fest og rusa på alkohol. Det kom gjerne kjekke meldingar frå han fyrst. Seinare på kveld kunne dei verta tyngre og meir alvorlege.

Ola sa sjølv at han hadde ein fantastisk barndom. I ungdomstida gjekk det tyngre. Arild fortel at han aldri fekk inntrykk av at sonen vart mobba. At sjølvbiletet og tunge tankar plaga sonen deira, fekk foreldra vita fyrst då Ola var kring 18 år gamal.

Anita fortel at ho på eige initiativ tok problema hans opp med helsevesenet fleire gonger, og endåtil var med han til legen, av di ho var redd for kva sonen kunne finna på. Det førte til at Ola etter kvart var i samtale med distriktspsykiatrisk senter på Voss ved to høve. Den siste fann stad i april i år. Mora meiner at ho gjorde det ho kunne for å sikra sonen hjelp, men i ettertid er ho usikker på om utfordringane hans i tilstrekkeleg grad vart fanga opp.

Generelt skulle Anita ynskja at ein del av ressursane som vert nytta til å fylgja familien og andre råka godt opp etter dødsfallet, kunne ha vore nytta til å nå fram til og hjelpa Ola før tragedien inntrefte.

Meir sårbar

Menneskesinnet er komplisert. Sonen verka på mange måtar trygg på seg sjølv. Likevel er foreldra overtydde om at sjølvbilete og sjølvtillit, og kanskje ei frykt for å verta avvist, er nøkkelord i dødsfallet. Men kvifor sjølvbiletet rakna, slit dei med å forstå.

Anita har sjølv slite med psykisk sjukdom. Bror hennar, Ronny, tok livet av seg i 1997. Ho er nokså sikker på at det er ein genetisk samanheng mellom utfordringane.

– Ola hadde sine ting, men dei såg du ikkje. Me er fødde med visse genar, og nokre er meir sårbare enn andre. Det har me ikkje heilt forstått. Me har lett for å tenkja at «det toler eg, så det bør du òg tola», seier ho.

Ho er nokså sikker på at sonen både trong og ynskte nærleik, men ikkje våga å be om han. Stundom, til dømes når dei hadde funne roa med ein felles tv-serie, kjende ho på lengt etter å stryka han på ryggen og visa han kjærleik.

Slikt kan ho enno gjera med den yngre systera hans, medan det ville ha verka rart med den litt eldre sonen. Men, trur Anita, ein stad inne i seg lengta Ola etter nettopp det.

Fart og fantestrekar

Ola var uredd – eller filterlaus – heilt frå han var liten gut. Han var glad i å herja, sette pris på ein god skøyarstrek eller tre og var tidleg ute med å prøva seg på både det eine og det andre av aktivitetar. Men om dei andre tok han att og kanskje drog frå, mista han gjerne piffen, fortel foreldra.

Sonen vart røyrleggjarlærling, men sa frå seg læreplassen hjå Tecno VVS AS. Søknadsfristen for skular var nyleg ute då han slutta. Medan han venta på å finna ein ny kurs, fekk han arbeid på Kiwi-butikken på Bjørkheim. Der arbeider også Anita. Ola vart buande hjå faren i Steinsdalen og pendla over Kvamskogen, gjerne på motorsykkel og i grøn Kiwi-bukse.

Ola hadde sans for det meste som har motor og går fort. Dei kjæraste eigedelane hans var bilen og motorsykkelen.

– Han sa at det var to plassar han kunne kvila hovudet: «Det er når eg sit på sykkelen og når eg drikk.» Det seier noko om at det ligg noko alvorleg i botnen, seier Anita.

– Noko ein flyktar frå?

– Ja. Viss ein har det så vondt at det spinn heile tida … Det er difor unge gutar tek livet av seg i fylla. Dei har det ille, drikk for å få ein pause, og så går dei i svart.

Foreldra er overtydde om at alkohol spela ei viss rolle då Ola gjorde valet sitt. At han kanskje senka terskelen.

Heilt uvitande

Ingen av kameratane fekk nokosinne høyra om det som herja i hovudet til Ola. Kyrre Rykken, Mandius Hjartnes, Kristoffer Hjartnes og Mikal Madsen Reed er litt oppgjevne når HF møter dei knapt ei veke etter gravferda. Dei er ikkje sinte eller bitre på kompisen for handlinga hans, men synest det er trist og tragisk at han ikkje strekte ut ei hand og prøvde litt til.

– Eg fortalde på jobben min at Ola vart 20 år gamal. «Då hadde han 70 år på seg til å fiksa opp i ting og ordna livet», sa ein. Livet hans hadde nesten ikkje starta, seier Mandius.

Ola hadde sin eigen kles- og musikksmak og verka jamt over å bry seg fint lite om kva andre tykte om han, seier kompisane. Miljøet rundt han og sosiale medium påverka han misunningsverdig ikkje stort, meiner Kyrre.

Ola vart kjend for alltid å dra med seg «soundboxen», ein berbar høgtalar, på fest. Vart det for lite liv, fyrte han i gang ein song, skrudde opp volumet og supplerte gjerne med tilbod om ein Jägermeister. Ein moroklump og eit midtpunkt, med andre ord.

Han kunne rett nok stundom leggja ut litt dystrare videoar i sosiale medium når han kjeda seg og ville reisa heim frå fest, fortel kameratane. Dei oppfatta publiseringane som udramatiske og tenkte aldri at han var plaga med mykje mørkare tankar enn andre. Dei oppfatta han som omtykt og ressurssterk.

– Han var flink til å snakka for seg og fekk alle til å le. Og så var han smart. Eg trur ikkje han øvde så mykje på skulen, men Ola var mellom dei flinkaste i klassen. Han forstod mykje mange andre ikkje forstår, seier Mandius.

– Om det var sjølvbiletet som gjorde at det enda som det gjorde, kva tenkjer de om det?

– Det er jækla synd. Det hadde ordna seg, seier Kyrre.

– Der og då

Kristoffer er, til liks med foreldra, overtydd om at valet til Ola var spontant og ikkje gjennomtenkt – og kanskje påverka av at alkoholen senkar terskelen og hemmar konsekvenstenkinga.

– Han har nok tenkt på desse tinga og slite, sjølv om han ikkje sa det til oss. Men avgjerda trur eg han tok der og då, seier Kyrre.

– Det er litt rart å seia det, men eg trur det var litt etter dagsforma. Om det hadde gått ei veke, hadde han kanskje slege det frå seg. Han gledde seg jo til ting. Det er veldig rart, seier Mandius.

Kameratane vedgår at det er vanskeleg å lata vera å tenkja på kva dei kunne ha gjort annleis, men dei har prøvd å leggja slike tankar heilt til sides.

– Eg har følt på det, spesielt sidan eg var sist med han, men eg prøver å ikkje tenkja slik. Det tek mykje energi, fortel Kyrre.

– Me har vel vorte samde om at det ikkje er noko me kunne ha gjort. Han har hatt det bra i lag med oss og hatt nokon å vera med. Det var det me kunne gjera utan å vita noko om dette, seier Mandius.

– Korleis har det som hende, endra kompisgjengen dykkar?

– Me har vorte flinkare til å snakka om slikt som dette, seier Kristoffer.

– Og til å samlast alle, og ikkje berre nokre, supplerer Kyrre.

– Me har fått betre fellesskap og ein større gjeng, seier Mandius.

– Trur de noko kunne vore gjort i samfunnet for å hindra at slikt skjer igjen?

– Heilt sikkert. Problemet er at dei som vil ta eit slikt val, ikkje vil snakka om det. Når han ikkje snakka om det til dei næraste kompisane eingong, er det ikkje enkelt å gjera noko med. Korleis kan ein få det ut av dei? Det er nesten så dei skjemst over at dei har det så ilt. Det vil alltid vera eit mysterium korleis dette kunne skje, seier Kyrre.

– Ut frå det eg har opplevd dei siste vekene, kan eigentleg alle vera slik som Ola, seier Kristoffer.

– Korleis vert livet vidare?

– Me kjem ikkje til å gløyma han. Er me på fest, tek me ein skål for Ola. Men me kan ikkje snakka om dette heile tida. Det er meir dei gode minna som kjem fram no. Me er samde om at me saknar han og at me ikkje kan gjera noko med det. Det beste er om me kan tenkja på alt det kjekke, seier Mandius.

– Me må ta vare på kvarandre og prøva å hindra at det skjer igjen. Eg skal ikkje oppleva å mista ein god kompis til på den måten, seier Kyrre.

Rullande kjærleik

Ola hadde, anten han visste det eller ikkje, mange rundt seg som brydde seg om han. 29 vener stod bak den eine kransen i gravferda. Og det var berre dei som vart samla saman litt i hui og hast.

Kort tid etter dødsfallet byrja fleire av kameratane snakka om korleis dei kunne heidra kompisen. I og med interessa hans for motoriserte doningar var svaret nærliggjande. Etter å ha fått grønt lys av familien til Ola, inviterte dei til ein køyretøykortesje ei stund etter gravferda. Kortesjen køyrde i om lag 30 kilometer i timen frå Vikøy til øvst i Steinsdalen og tilbake til tomta ved sida av YX-stasjonen.

Fremst i fylgjet kom to av dei kjæraste eigendelane til Ola: Volvo 940 og motorsykkelen.

– Å køyra sykkel var det beste han visste, seier Kyrre.

Oppslutninga skulle verta mykje større enn dei ana. 133 køyretøy av alle slag – tohjulingar, traktorar, lastebilar, rånebilar og heilt vanlege bilar – og kring 300 personar deltok, ifylgje oppteljinga til Kristoffer. Ein lastebil frå Johan Skeie AS sperra vegen i Vikøy for å hindra andre bilar å koma inn.

Alle viste forståing og respekt, sjølv om heilt sikkert ikkje alle forstod kva som gjekk føre seg. Truleg heller ikkje dei i den eine bubilen som forvilla seg inn i prosesjonen.

Ved huset i Steinsdalen, som ligg like ved fylkesvegen ovanfor bensinstasjonen, stod Anita, Arild, Vanja, Elisabeth og resten av familien samla for å sjå på og vinka til køyretøya både på veg opp og ned Steinsdalen. Arild, som har mange fine turar på motorsykkel i lag med Ola bak seg, sette seg sjølv på tohjulingen og vart med på den siste delen av køyreruta.

Sjå heile kortesjen passera på Kaldestad her:

Undervegs spela ungdomar i kortesjen ein song som vart spela i gravferda, og som truleg alltid kjem til å verta forbunden med Ola av dei som kjende han godt: «See you again» av Wiz Khalifa. Når Ola spela songen, tenkte han ifylgje mamma Anita på «besto», Astrid. Bestemora, som han var så glad i, døydde altfor tidleg etter kort tids sjukdom i 2014.

It's been a long day without you, my friend

And I'll tell you all about it when I see you again

We've come a long way from where we began

Oh, I'll tell you all about it when I see you again

When I see you again

Arild og Anita kjempa seg gjennom minnetalen i gravferda. Deretter den tunge stunda ved den kvite kista og det svarte holet på kyrkjegarden. Eit døger seinare hugsar dei likevel gravferdsdagen som god, trass alt.

– Vanvitig sterkt. Eg har tidlegare mista to som stod meg nære. Stunda der presten legg jord på kista og ho skal senkast, har vore den tøffaste, og eg kvidde meg skikkeleg. Og stunda var tøff, men ikkje så tøff som før – sjølv om det var min eigen son. Og i staden for at det var slutt då kista var senka, kom kortesjen på toppen. Eg smilte og grein samtidig. Det var kjempesterkt og rørande å få stå og seia hei til og takka kvar einaste ungdom. Nokre av dei sat og grein sjølve i bilane, seier Anita.

Opna dørene

Kortesjen gjorde gravferda til Ola til ei uvanleg offentleg hending. Politiet stilte opp for å dirigera trafikken, og langs ruta, særleg i hovudgata i Norheimsund, fekk mange med seg den særmerkte måten å visa kjærleik på.

Kompisgjengen fekk Åsmund Mæland til å laga ein dronefilm frå kortesjen. Filmen på halvtanna minutt, til tonar av nettopp «See you again», er spela av mange titals tusen gonger etter han vart delt i sosiale medium.

Likevel var det Arild og Anita som fyrst opna døra for ålmenta. Det gjorde dei allereie same dag som Ola vart funnen, då dei ringde fleire av venene hans. Foreldra opna huset for kameratane og inviterte, etter avtale med prest Arne Opsahl-Engen, til open kyrkje dagen etter. Og fire dagar seinare fekk alle som ville sjå Ola for siste gong, vera med på syning same stad. Mange nytta høvet.

– Det gav meg dei sterkaste inntrykka. Fyrst var me åleine der ei tid. Så kom dei andre. Då nokre av ungdomane torde seg fram, kom alle og stilte seg i ring og stod der lenge, seier Arild.

– Dei heldt rundt kvarandre og grein i lag, fortel Anita.

Medan ungdomane enno stod der, fekk foreldra sveipa Ola og leggja loket på kista. Etterpå kom fleire i kyrkjerommet fram. Stunda i kyrkja gjorde det lettare for særleg Anita å forstå realitetane, og ho trur også andre kan ha kjent det slik. Dessutan fekk alle sagt ha det på ein verdig måte.

Til hjelp for andre

Foreldra er budde på reaksjonar på den store openheita og på «greier som folk ikkje er vane med», som Arild seier.

– Ein veit jo at det alltid er folk som tenkjer at no tek det heilt av i dalen. Det skit eg 2.0 i. Det bryr meg ikkje. Og når det er sagt, trur eg ikkje me kunne ha vore på ein betre plass. Det som har skjedd her, trur eg aldri eg kunne ha opplevd i ein by, seier han.

– Og me får mykje skryt for å vera så opne. Me er ikkje det fordi me tenkjer på oss sjølve, men det har gjeve oss mykje trøyst. Det er både godt og vondt å sjå kor mange som brydde seg og var der for Ola, seier Anita.

Ho hadde ilt av alle andre som leid etter dødsfallet, ikkje minst av dei mange kompisane til sonen. Difor vart det heilt naturleg å opna dørene til huset med det same. Om familien på nokon måte kan bidra til at ein annan ungdom ber om hjelp i staden for å avslutta livet, synest dei at «innsatsen» er verd det.

I fjor var Ola involvert i ei trafikkulukke. Han var heldig som kom uskadd frå henne. Foreldra fortel at om sonen hadde omkome, kunne dei ha kome til å vurdera organdonasjon.

– Eg tenkjer på dette litt på same måte: Då har ikkje livet vore heilt bortkasta, og me bergar kanskje eit anna liv. Det har noko med det å finna ei meining å gjera, seier Anita.

– Kan dette utgjera ein bitte liten skilnad berre for éin som opnar seg litt meir, ville det ha vore bra, seier Arild.

Paret flytta kvar for seg i fjor, men er framleis gode vener. Venskapen og samhaldet har vore ein stor pluss både reint praktisk og i den innleiande sorgprosessen. Dei veit at dei kan snakka med einannan når dei har det vanskeleg, og er overtydde om at dei vil få eit tettare forhold i tida som kjem. Også dei to systrene til Ola har kome tettare på einannan etter den svarte sundagen.

Anita seier at samstundes som tapet av sonen kjennest meiningslaust, kan det kanskje føra til noko bra i form av betre samhald og støtte mellom dei han hadde rundt seg.

– Om Ola sit og ser på, vil han kjenna at «dette var godt».