Når det utenkjelege skjer

Å gå inn døra til stova til An er som å koma inn i eit eige univers. To raude stolar står ved kvar sitt vesle trebord. Eit grønt spisebord, med grøne stolar, står midt på golvet. På bordet står ein dekorasjon med avskorne blomar.

Ein halvvegg skjermar kjøkenet frå stova. På toppen står fleire potteplanter og ein vase med blomar. Alle bygde av legoklossar. Hyllene er fylte med store og små legofigurar og legobygningar i alle tenkjelege fargar og fasongar. Der står slott, dragar, hus, dyr og legomenneske.

– Eg må ha fargar rundt meg. Eg unner meg å ha friske blomar på bordet. Om eg reiser til Bergen, kjøper eg meg ein god sjokolade som eg likar godt. Det handlar om dei små tinga i livet, seier An.

Det er slik den tunge sekken ho har bore gjennom livet, vert litt lettare å bera.

Ville ha utdanning

An har diagnosen kronisk depressiv. Ho meiner det er viktig å vera open og retta merksemd mot psykisk helse og sjølvmord. Difor har ho valt å dela historia si.

An vaks opp med foreldra sine og fem sysken i ei bygd i Nederland.

– Eg vaks opp i ei tid då gutane skulle få utdanning. Jentene skulle ut i jobb, gifta seg og få born, og difor var det bortkasta at dei skulle få seg utdanning, fortel ho.

Skulesystemet på den tida var ikkje slik me kjenner det i Noreg i dag. Borna gjekk i barnehagen frå dei var fire til seks år gamle, og på grunnskulen frå dei var seks til dei var tolv. An fortel at borna vart testa før dei fekk gå vidare på skule. Dei tre retningane avgjorde kor god jobb ein kunne få. På det lågaste nivået fann ein yrkesutdanninga. Frå mellomnivået kunne ein verta kontormedarbeidar og liknande, i det ho kallar «den kvite krage-jobben». Høgare utdanning var for dei som kunne gå vidare til universitet og høgskular. Dei to lågaste nivåa hadde fire år med utdanning, medan det var fem år på det høgaste nivået.

An var eit barn med mange spørsmål. Når born spør, er dei klare for å få svar, seier ho. Heilt sidan ho var 12 år gamal, ynskte ho å ta ei utdanning, men det ville ikkje foreldra hennar at ho skulle gjera.

– Å nekta born informasjon synest eg er veldig alvorleg. Eg følte meg ikkje sett som barn, seier ho.

– Har kjempa heile livet

Sjølv om An gjekk gjennom og meistra testane, heldt foreldra fast ved at ho ikkje fekk lov til å ta høgare utdanning. I dei fire åra på den lågare utdanninga tok ho både a-linja og matte og hadde toppkarakterar. Likevel keia ho seg. Det var ikkje utfordrande nok.

– Eg har følt at eg har måtta kjempa heile livet, seier ho.

Brørne til An fekk leika med leikebilar. An og systera fekk ikkje lov.

– Det var ein stor krangel fram til me fekk kvar vår leikebil.

Lego kunne ho berre gløyma. Det var brørne som stod fyrst i køen og kunne velja kva dei ville leika med. No er Lego ein stor del av livet til An. Ho har det rundt seg i alle former og fasongar.

– Lego er medisinen min, seier An.

– Vaksne seier ikkje unnskyld

Når ho tenkjer tilbake på barndomen, hugsar An at ho kjende seg annleis og utanfor. Familien flytta frå ein by til ei bygd då An var fire år gamal. Ho kunne difor ikkje dialekta på den nye heimstaden. Ho minnest at ho ikkje hadde fleire enn éi veninne. Lærarane på skulen mobba henne. Spesielt éi hending hugsar ho godt.

Ho fortel at det var vanleg at elevane gav alle lærarane snop etter eit skuleår. An hadde ei hemmelegheit som ho fortalde til ein lærar, mot at han ikkje skulle seia det vidare.

– Eg vart plaga med hemmelegheita av kvar einaste lærar då eg gjekk runden for å dela ut godteri til dei.

Ho opplevde det som eit svik frå ein vaksen person ho skulle kunna stola på. Seinare i livet har ho opplevd fleire gongar at personar med status eller makt har svike henne på ein liknande måte.

– Slike svik har ført til vanskar i livet mitt, seier ho.

Ho hugsar fleire episodar der ho som lita vart svikta av vaksne. Ho har ikkje fått ungar sjølv. An meiner foreldre må bruka barnet i seg til å forstå dei små. Ifylgje An mistar mange menneske barnet i seg på eit eller anna tidspunkt, og det synest ho er eit stort tap. Alle har vore unge sjølve, og bør difor ha grunnlag for å tenkja som eit barn, meiner ho.

– Det verste er at vaksne ikkje seier unnskyld til born. Det er kanskje lett å seia for ei som ikkje har eigne born.

Krangla om utdanning

I oppveksten vart An nekta å leika med born med anna livssyn. Grunnen forstår ho framleis ikkje. An er oppteken av at alle menneske skal respektera kvarandre. Ho meiner at mange krev respekt for religiøse synspunkt, men at dei samstundes nektar å respektera det andre trur på. Ho seier at det ikkje kan fungera slik. Det er så enkelt å seia at folk kan gjera kva dei vil, berre dei ikkje plagar andre, seier ho.

Då An var 16 år gamal, krangla ho igjen med foreldra om utdanning. Ho ynskte framleis å utdanna seg, medan foreldra meinte at ho måtte byrja jobba. Til slutt fekk ho likevel lov til å ta sekretærutdanninga, sjølv om ho helst ville ha valt studiet matematikk, som berre var for gutar.

I jula det året tok ho opp eit tema som var viktig for henne.

– Eg fortalde at eg synest det er mykje tomprat i verda. Det er rart at folk er opptekne av å vera snille berre i jula, men at dei kan opptre som «dritsekkar» resten av året. Familien min meinte eg hadde øydelagt heile jula fordi eg tok opp dette, seier An.

Den tredje store krangelen om å få ta høgare utdanning kom etter at ho var utdanna sekretær. Foreldra insisterte på at ho ikkje fekk studera, og bestemte at An skulle ut i jobb. Ho fekk jobb som sekretær for direktøren i eit byggjefirma. Om lag eitt år etter at ho byrja i jobben, hende det noko som gjorde at sjefen ynskte å sparka henne på dagen.

– Då sa eg til han at det ikkje var lovleg grunn til å seia meg opp. Men sidan eg ikkje var myndig, ringde han foreldra mine. Dei godtok oppseiinga og henta meg heim med det same, fortel ho.

Det var då ho bestemte seg.

– Viss det er slik vaksenverda er, med svik og løgn, vil eg ikkje vera ein del av henne. Då måtte konsekvensen bli at eg tok livet mitt.

– Dørene er lukka

An meiner det var dropen som fekk begeret til å renna over. Ho tenkjer at denne episoden vart ei oppsummering av dei 19 åra ho hadde levd, der ho har blitt svikta av vaksne fleire gonger. Då valet var teke, tenkte ho at ho hadde funne ei løysing på problema, og slo seg til ro med det.

Desse tankane står ho framleis ved i dag.

– Eg kunne ikkje ha gjort noko på nokon annan måte, seier ho.

Ho sa ingenting om planane. Ho brukte tre veker på å førebu dagen. Likevel gjorde ho alt som vanleg i kvardagen. Ingen skulle vita kva ho tenkte, eller oppdaga kva ho planla. An følte ikkje at ho hadde støtte i nokon rundt seg, og i dag trur ho det påverka valet hennar.

Sjølv om ho ikkje visste om nokon som hadde teke livet av seg, var dette den einaste løysinga ho såg. Ho ville aldri vakna igjen.

An forklarer at då ho fyrst hadde bestemt seg for å gjera sjølvmord, var dørene lukka. Då var det ikkje lenger mogleg å gå ut med tankane og opna seg. Ein vert innovervend og er ikkje i stand til å opna dørene, seier ho.

– Det er heilt umogleg. Det er folk som tek livet sitt sjølv om dei er «klassens klovn», eller som er svært sosiale og alltid er med på moro. Så snart dei er åleine med seg sjølve, sit dei i mørket bak dørene dei ikkje klarer å opna, forklarer An.

– Må provosera kjenslene

Ho fortel at ho har grubla mykje over dette. Den einaste løysinga ho har klart å tenkja seg til, er at foreldre som mistenkjer at barnet har tankar om sjølvmord må provosera fram kjenslene.

– Ein kan vera veldig god til å halda tankar for seg sjølv, men om ein merkar endring i åtferd, er det viktig å ikkje skåna barnet. Det er lurt å få det til å snakka om problema. Det er vanskeleg fordi barnet ikkje klarer det sjølv. Om nokon provoserer fram desse kjenslene, helst så kraftig at barnet byrjar grina, får ein kanskje gjennombrotet ein treng. Då er dørene litt på gløtt, og ein kan kanskje nå inn for å tilby hjelp, seier An.

Dersom foreldre opplever at barnet har prøvd å ta livet sitt, men ikkje lukkast, meiner An det er ein inngangsport til å hjelpa. Det er ikkje for seint, seier ho.

Ho trur det kan hjelpa å skriva eller snakka med andre som har opplevd det same, gjerne i ei slags samtalegruppe. Openheit i samfunnet trur ho er viktig for å fanga opp fleire med problem. Når det vert sosialt akseptert å slita, vonar An at det vil verta lettare å be om hjelp.

Sjølv har ho gått til fleire psykologar. Det hjelper nokre, men passar ikkje for alle, seier ho. Det er vanskeleg både på grunn av lange ventelister, men også fordi ein treng ein psykolog som passar den enkelte. Ho tenkjer at dørene er opne når ein vel å snakka med ein psykolog. Men psykologen må ha evna til å ta seg inn i det mørke rommet bak dørene, forklarer ho.

Livet måtte gå vidare

An er likevel oppteken av at foreldre ikkje skal kjenna på skuld. Sjølv tenkte ho heller ikkje på dei rundt seg då ho bestemte seg.

– Du klarer ikkje det. Eg var fast bestemt på at dette var den einaste løysinga på problemet mitt, og klarte ikkje tenkja på konsekvensane for andre. Det er kontroversielt, men eg meiner at folk sjølve skal få bestemma når deira eige liv skal ta slutt, seier An.

Forsøket hennar gjekk ikkje som planlagt. I tre veker vart ho liggjande heime i senga. Det einaste ho hugsar frå den tida, er foreldra som sat ved senga og bad. Anna hjelp fekk ho ikkje. An fortel at legen nekta å koma, fordi sjølvmordsforsøk vart sett på som dødssynd i religionen hennar.

Etter tre veker forstod ho at livet måtte gå vidare. An måtte ut i arbeid. Ho flytta frå foreldra til Amsterdam. Kvar helg måtte ho ta toget i fire timar for å koma heim, sidan foreldra ikkje ville at ho skulle finna på noko gale. An veit ikkje om foreldra var uroa for henne i tida etter sjølvmordsforsøket. Dei snakka aldri om det heime.

Litt etter litt vart dette den nye kvardagen.

– Eg var ikkje eigentleg til stades, og kjende meg som ein «zombie». Det meste gjekk på autopilot. Ein gjer det ein må gjera, utan at ein eigentleg kan gjera så mykje med det, seier An.

– Det er eg stolt av

An seier at ho vart valdteken og forsøkt drepen då ho var 22 år gamal. Då var den fyrste reaksjonen hennar at ho måtte koma seg til politiet. Den andre tanken var at dette ikkje skulle øydeleggja livet hennar. Gjerningsmannen fekk tre år i fengsel, seier ho. Denne hendinga valde ho å vera open om.

– Det er lettare å snakka om valdtekta, som eg har vore open om heile tida, enn om sjølvmordsforsøket det ikkje vart snakka om. Sjølvmord er tabu, og det er ikkje bra, seier ho.

An vil ikkje seia at ho er glad eller takknemleg for livet. Det er enkelte hendingar ho tenkjer tilbake på som lyspunkt.

Då An var i 30-åra, fekk ho endeleg ta utdanninga ho ynskte. Ho utdanna seg til psykolog og arbeidde med arbeidspsykologi. I ei bedrift der ho fekk læreplass, kartla ho kva vidareutdanning kvinner ynskte. Det resulterte i at 200 kvinner fekk meir utdanning.

– Det er eg stolt av, seier ho.

Ho har utdanna seg til rekneskapsførar og hatt leiarjobbar. I den eine lyfta ho kompetansen og statusen til avdelinga fleire hakk. Det òg er ho stolt av.

– Hald fram!

Seinare har An overlevd ein kreftdiagnose, men ho er framleis plaga med seinverknader.

Ein gong seinare i livet har ho ynskt at livet skulle ta slutt. Ho byrja å tenkja på fylgjene det kunne få, og snudde i siste liten.

– Det kan eg ikkje gjera mot eit anna menneske, tenkte eg. Eg er glad for at den det ville gått ut over, ikkje fekk det problemet, seier An.

No er ho blitt 71 år gamal. Ho skildrar livet som ein kamp.

– Det er meir enn 50 år med tunge tankar. Eg har streva meg gjennom livet. Eg hadde aldri trudd eg skulle bli så gamal, seier ho.

– Nokre seier eg må vera stolt av det eg har fått til. Å vera stolt er eit omgrep eg ikkje vert fortruleg med, seier ho.

– Kva råd vil du gje til andre som er i den same situasjonen som du var?

– Hald fram med å pusta! Det er det einaste som skal til, seier An.