Medisinmann i førti år

Lågterskeltilbod

– Mange googlar seg fram til kunnskap om éin bestemt sjukdom eller eitt bestemt medikament, men det er ikkje så lett å setja slike kunnskapsfragment inn i ein heilskap, seier Naterstad.

Her kan farmasøytane hjelpa. Dei kan forklara samspelet mellom ulike medikament og formidla korleis heilskapen i kroppen fungerer.

Då Naterstad starta som farmasøyt rundt 1980, var målet at folk skulle koma på apoteket, få god rettleiing og deretter kunna gå ut igjen utan å kjøpa noko.

– Dette var gullstandarden blant farmasøytane.

Ungdomstid

Naterstad vaks opp i Steinsdalen og på Norheim og tok artium på Øystese gymnas. I 1974 køyrde han austover i ei gamal folkevogn frå 1961 for å studera farmasi ved Universitetet i Oslo. På bankboka hadde han 12.000 kroner – løn frå tre månaders skiftarbeid på Bjølvefossen AS i Ålvik.

– Summen heldt nesten eit heilt år som student.

På universitetet vart han fort sogen inn i studentmiljøet med mykje fest og moro og trefte fysioterapistudenten Tove Fjell frå Oslo. Dei gifta seg då Naterstad var ferdig utdanna farmasøyt. Bryllaupsreisa tok brudgommen åleine med Hercules-fly til Bardufoss, der han avtente verneplikt som brigadeapotekar for Brigade Nord.

– Eg hadde min eigen store M6-lastebil med tung apotekvogn bakpå. Berre posane med saltvatn som skulle fraktast til fronten og feltsjukehusa, vog femten tonn, seier han.

Den store draumen

Naterstad fortel at mange farmasøytar har drøymt om å få driva sitt eige apotek i heimbygda si.

– Det har eg fått lov til å gjera i over tretti år!

I 1990 kjøpte han apoteket Linnea i Øystese, der han hadde hatt sommarjobb i studietida, og etablerte medisinutsal i eige lokale i Iversen-bygget i Norheimsund. Å kjøpa apotek på den tida var stort sett ei trygg investering, forklarer han.

– Eg sov nok betre enn kona om natta sjølv om gjelda var høg.

På grunn av mangel på farmasøytar måtte Naterstad òg ta på seg drifta av apoteket i Odda frå 2005 til 2011. Arbeidsmengda vaks for apotekaren og dei andre tilsette.

Fritt fram

I 2001 vedtok Stortinget ny apoteklov mellom anna fordi ein meinte at det var for få apotek i Noreg. Det fanst då om lag 350 apotek. Ifølgje Apotekerforeningen, bransjeorganisasjonen for apoteka i Noreg, har me i dag nesten tre gonger så mange.

– Kortversjonen er at alt som var ulovleg tidlegare, vart gjort lovleg i 2001, fortel Naterstad.

Kven som helst, utan fagkunnskap, kunne etablera apotek, det var nok å få ein farmasøyt til å ta på seg driftskonsesjonen og apotekarrolla.

Det vart lovleg å skipa kjeder. Det førte til at internasjonale kjeder etter kvart overtok dei privateigde norske apoteka. Naterstad forklarer at eigarstrukturen i dag er uoversiktleg, og mykje makt ligg hjå utanlandske eigarar. Oppkjøp og reorganisering skjer kontinuerleg, og tendensen er monopolisering. Han seier at no er det tre svære kjeder som styrer utviklinga i bransjen i Noreg.

– I Noreg har me kasta oss på ein engelsk-amerikansk forretningsfilosofi.

Tyskland og Frankrike, derimot, tillèt ikkje slike kjeder, og Danmark og Sverige har system som liknar på det me ser ute i Europa, ifølgje Naterstad.

Alle kjøpesenter har apotek, og opningstidene i kjøpesentera fører til press på personalet. I store delar av landet har ein måtta henta farmasøytar frå utlandet. Målsetjinga for kjedene er å tena mest mogleg, og dei tilsette vert målte på kor mykje dei klarer selja. Effektivitetsnormer styrer kor stort personale ein kan ha.

Staten hadde ikkje nokon plan då alt vart sleppt fritt i 2001, ifølgje Naterstad. Ein mangla farmasøytar, og utdanningskapasiteten var for liten.

– Farmasøytane vert smurde tynt utover, og det får konsekvensar for kundane, som ikkje alltid får god nok rettleiing, seier han.

Konkurransen i apotekbransjen er svært hard, meiner Naterstad, som valde å selja Linnea-apoteket i Øystese då han såg utviklinga etter 2001. Etter fleire rundar med oppkjøp er det no Boots Apotek som eig Linnea. Boots etablerte sjølvstendig apotek i Norheimsund i 2016, og her har Naterstad hatt arbeidsplassen sin dei siste seks åra.

Helsepolitikk

Naterstad hevdar at politikarane ikkje er interesserte i apotekbransjen. Andre delar av helsevesenet får mykje meir merksemd.

– I heile mitt arbeidsliv har eg ikkje høyrt ein einaste meiningsfull debatt om kva politikarane vil med apotekvesenet.

Naterstad sjølv var aktiv i lokalpolitikken i Kvam ein kort periode rundt 2010. Han var med i heradsstyret for Arbeidarpartiet og sat som varaordførar ein kort periode.

– Det vart for mykje arbeid for meg, eg måtte kasta inn handkledet.

Framleis er han svært oppteken av politikk. Tre riksaviser fyller postkassen kvar dag, I tillegg brukar han mykje tid på norske og utanlandske nettsider.

Dei siste ti åra har forbruket av reseptpliktige legemiddel i Noreg auka med 27 prosent per innbyggjar, ifølgje Apotekerforeningen. Den viktigaste årsaka er at levealderen aukar, seier Naterstad. Dei over 65 år står for halvparten av medisinbruken.

På slutten av 1900-talet vart det utvikla mange nye generelle medikament – medisin mange hadde nytte av – slik som kolesterolmedisin. No vert det forska mest på spesialiserte legemiddel – til dømes kreftmedisin som kan tilpassast individuelt. Dilemmaet er at den individtilpassa medisinen er skremmande dyr.

– Kynisk sagt kan ein forlenga livet til éin kreftpasient litt, men det er samfunnsøkonomisk svært kostbart, og det kan gå ut over helsetilbodet til andre grupper, forklarar han.

Naterstad er uroa over at ungdom med psykiske vanskar ikkje får nok hjelp. Forsking på psykiatriske lidingar har lågare status enn kreftforsking, påstår han.

– Det finst ikkje noko vedundermedisin for psykiatriske pasientar, men samfunnet burde bruka meir ressursar på å hjelpa desse.

Fedme er òg ei stor utfordring som tyngjer helsebudsjetta i heile den vestlege verda, peikar han på. Mektige investorar satsar på forsking på overvektsproblematikk, og ein reknar med at det kan vera store pengar å tena her om ein finn gode løysingar.

Frå handverk til masseproduksjon

Naterstad var mellom dei siste studentane som fekk undervisning i å laga tablettar for hand. Ein blanda hjelpestoff og verkestoff til granulat, som vart dunka ned i tablettformer. «Å slå tablettar» kalla ein det. Tablettar vart òg trilla ut som deigpølser og skorne opp i høvelege storleikar.

På 1970-talet hadde legane i Kvam kvar sine favorittoppskrifter på hostesaft. Legane bestemte ingrediensane, og farmasøytane blanda og sette namn på miksturane. Naterstad hugsar godt «Grimnes tredelte hostesaft» og «Nordtveits hostesaft».

På den tida blanda apoteket òg urter til homeopatisk bruk og laga nokre få kremar og salvar.

Etter kvart etablerte Apotekerforeningen ein fabrikk på Elverum som produserte og distribuerte apotekprodusert medisin til heile landet. Strenge kvalitetskrav i alle produksjonsledd førte etter kvart til at lokal småskalaproduksjon forsvann.

Paralgin og leppestift

Reseptpliktige legemiddel er kjernen i apotektenesta. Naterstad seier at avansen på legemiddel er låg, og difor freistar apoteka tena pengar på andre varer som ligg i gråsona mellom medisin og kroppspleie, slik som helsekost og tannkrem. I tillegg er kosmetikk kome inn i hyllene. Farmasøytane har ikkje opplæring i det nye varespekteret, og Naterstad understrekar at dei heile tida må tenkja på sin eigen faglege integritet når dei sel slike varer.

– Eg kan ikkje gå god for at helsekostprodukt har positiv verknad.

Han kan leggja fram det som er vitskapleg prova, seier han, men folk må prøva det dei vil. Vitamin er eit godt døme. Nordmenn med variert kosthald treng i utgangspunktet ikkje vitamintilskot, men han legg til at einskilde kan ha nytte av ekstra dosar i tablettform i periodar av livet.

Teknologisk utvikling

På 1970-talet var farmasøytane godt hjelpne med ei IBM kulehovudmaskin med rettetast, fortel Naterstad. Nokre år seinare kom ein Forex-maskin som kunne programmera etikettar.

Linnea-apoteket utplasserte faksmaskiner hjå legane og fekk dei til å faksa reseptane til apoteka, ei nyvinning som spara tid både for legane og apoteka. Dusinvis med permar med papirreseptar, katalogiserte på fødselsnummer, stod på rekkje og rad i apotekhyllene.

I dag hentar farmasøytane reseptane i «skya», der dei er lagra elektronisk. Tinging av varer skjer òg elektronisk og automatisk om natta.

Naterstad har halde seg oppdatert på IT-utviklinga frå han fekk den første IBM AT-maskina, som kosta 70.000 kroner, i 1983.

– Fæle prisar på elektroniske produkt på den tida!

Kriminaletterforskar

Etter militærtenesta fekk Naterstad jobb som styrar på apoteket Nordstjernen i sentrum av Oslo. Der fekk han reseptsvindlings-saker i fanget.

Kopimaskinene som kom på 80-talet, gjorde det enkelt for folk å mangfaldiggjera handskrivne reseptar. Naterstad hadde vakter på ulike apotek i Oslo og fekk etter kvart god oversikt over apotekkundane og forfalskinga.

Med å gni ein våt finger på skrifta på reseptane kunne Naterstad skilja kopiane frå dei ekte. Væska fekk blekket til å renna utover, medan kopiane heldt seg turre.

I løpet av tre år vart om lag femti personar tekne for å ha misbrukt reseptar på Naterstad sine vakter. Når kundane kom for å henta medisin på innleverte falske reseptar, sat sivilkledd politi og venta på dei på apoteket.

– Dette var ei trasig tid, og eg lurte verkeleg på kva eg hadde utdanna meg til!

Elektroniske reseptar gjer denne typen svindel umogleg.

Familie

Atle Naterstad og Tove Fjell fekk etter kvart fem born. Då eldste dottera vart fødd i 1982, var faren heime med henne i seks månader. Det var ikkje vanleg for fedrar på den tida. Barnehageplass var svært vanskeleg å få tak i, og ekteparet bytte på ansvaret heime. Dei møttest ofte i døra, ein heim frå dagskift, den andre klar for kveldsskift.

Då Naterstad fekk jobb som driftssjef for Norsk Medisinaldepot i Bergen på 1980-talet, sette familien kursen vestover, og sju år seinare flytta dei til Kvam.

– Det var godt for store og små å busetja seg nær slekta, fortel han.

No er borna vaksne og busette ulike stader i landet med eigne kjernefamiliar. Flokken med barneborn tel no åtte.

Sjølv om Naterstad i april nådde pensjonsalderen, hadde han eigentleg tenkt å stå litt lenger i arbeidslivet, men av helsemessige årsaker valde han å gå av no i sommar.