Med sut for sinn og slitne musklar

Det var vinter og store mengder snø då to nær nyutdanna fysioterapeutar og eit flyttelass kom til Norheimsund. På Sandven fann det unge ekteparet husvære og fysikalsk institutt i eitt og same bygg.

– Det var høve til sjølvstendig arbeid og fagleg variasjon me vektla då me planla investering og etablering av fysikalsk institutt, fortel Dahl.

I desse dagar har ho og André Ellingsen drive Hardanger Fysioterapi gjennom fire tiår. Allmenn fysioterapi er ei aktiv form for helsearbeid, både fysisk og psykisk. For pasienten kan målet vera rehabilitering etter ein skade, ein operasjon eller ein lengre sjukdomsperiode. Fysioterapi er både førebyggjande og ei kurativ teneste, alltid med fokus på pasienten sine allereie eksisterande ressursar.

– Ein møter menneske frå 0 til 100 år i samband med til dømes svangerskapskurs, nyfødde born og mødrer og i arbeid med tilrettelegging hjå eldre, heimebuande pasientar. Helsearbeid i alle livsfasar er god samfunnsøkonomi og bra for samfunnsmaskineriet, seier fysioterapeuten.

Pasientane kom frå Kvam og omliggjande kommunar, og var tilviste frå lege. I 1984 kom lov om kommunale helsetenester, og Hardanger Fysioterapi fekk full driftsavtale med kommunen for to, seinare tre, fysioterapeutar. Trygdekassen, som det den gongen heitte, betalte refusjon, og pasienten ein eigendel.

– Hans Atle Soldal var helse- og sosialsjef den gong. Han var ein interessert og løysingsorientert leiar, og det vart viktig for oss, for vår etablering og vårt virke, seier Dahl.

Tett mellom behandlingsbenkane

I 1986 flytta Hardanger Fysioterapi til Høgenæsgården i handlegata i Norheimsund. Lokala vart meir moderne og tilrettelagde. Fysioterapeuten mimrar om då pasientane låg på benker ved sida av kvarandre på det gamle instituttet. Mellom dei var berre eit enkelt forheng.

– Kvemmingane er folk med sterke meiningar, og utan tette vegger vart det fort preik og mange artige historier, og ikkje minst leiting etter sokkar som hadde blanda seg på golvet.

– Me kjente jo ikkje slektene eller bygdene, men me har møtt flotte folk og hatt det kjekt på arbeid.

– Staden vann seg med tida

Inger-Randi Dahl voks opp i Ålesund, i Skarbøvika på øya Hessa. Etter studium i København vart det eit par arbeidsår i Oslo og Trondheim.

– I Kvam sakna eg både bykjensla, å sjå havet og eit meir ope landskap. Eigentleg vantreivst eg veldig og ville tilbake til Trondheim. På denne tida kunne fysioterapeutar velja og vraka i ledige stillingar. Det var ein heilt annan arbeidsmarknad enn i dag, minnest ho.

Eit minne frå fyrste vinteren har festa seg. Eldsteguten Erlend hadde vorte ti månader, og den vesle familien var på skitur mot Tveitakvitingen.

– I snøen, på veg opp det bratte partiet som vert kalla «Stoveveggen», møtte eg bokstaveleg tala veggen. Eg vart livredd og gjekk heilt i frys. Det er godt mogleg eg ropa: «Eg blir her i Kvam i maksimalt eitt år!» I alle fall tenkte eg det. 
Men ting går seg til.

– Raskt fekk me svært gode vener, og me lærte oss å setja pris på det Kvam har å by på. Naturen er flott. Tenk berre det å kunna symja i fjorden til alle årstider! Her er oversiktleg og korte avstandar, og ikkje minst god tryggleik for borna sin oppvekst. Her er rike moglegheiter både fagleg og på fritida, seier Dahl.

Ho legg til at ho også ved eit seinare høve overvann frykta og opplevde sigeren og den gode kjensla ved å gå opp Stoveveggen og nå toppen av Tveitakvitingen.

Med instituttet som base i kvardagen

På instituttet vart oppgåvene raskt mange og dagane travle for fysioterapeutane. Etter nokre år gjekk ektefellane kvar til sitt, men dei heldt fram med å driva instituttet saman, vera kollegaer og samarbeida som foreldre. Dei to sønene hadde instituttet som base i kvardagane i oppveksten. Det var lekselesing og kort veg til skule og idrettsplass, om det var noko som skulle fylgjast opp.

– Det vart vår form for familieliv, og ein livsstil for oss. Det er viktig å vareta det gode i relasjonen og leggja vekk det som er vanskeleg.

I dag er fysioterapeuten gift med Øystein, som arbeider som psykiater i Bergen. Sønene er vaksne og busette i Kvam med familiar, og med tida har det vorte fem barneborn, alle jenter. Mathias og Hilde er lærarar, medan Erlend og Astrid er fysioterapeutar.

– Erlend uttrykte tidleg at han ville arbeida på fysikalsk institutt. Han flytta heim til Kvam og ville arbeida saman med oss. Han seier at han såg at me hadde det kjekt på jobb.

Psykomotorisk fysioterapi

Allereie på 1980-talet hadde Dahl tankar om at ho ville ta meir utdanning i fysioterapi, og helst på fagfeltet psykomotorisk fysioterapi. I desember 1996 var ho ferdig med spesialistutdanning på deltid ved høgskulen som i dag er OsloMet.

Inger-Randi Dahl fortel at psykomotorisk fysioterapi er ein norsk behandlingsmetode. Aadel Bülow-Hansen, som var med på å utvikla den psykomotoriske fysioterapien, arbeidde som fysioterapeut i Oslo.

– Det var Bülow-Hansen som vart tilkalla til slottet når kong Håkon VII hadde ryggsmerter, fortel ho.

Dahl reflekterer over at fagfeltet psykomotorisk fysioterapi har sitt utspring i den spente situasjonen i Europa i mellom- og etterkrigstida. Folk hadde levd med mykje utryggleik. Metoden er utvikla i tverrfagleg samarbeid og i møte mellom ulike fag som psykologi, psykiatri, sosialmedisin, kvinnehelse, politikk og poesi.

– Tidlegare var det kroppslege fysiske og psykiske sett på som to åtskilde system. Ein kan trygt seia at det hadde vore «lite kjensler i medisinen og lite kropp i psykologien».

«Helse er korleis du taklar den motgangen du får».

Verdsorganisasjonen for helse (WHO) definerer helse som «fråvær av sjukdom». Dahl meiner at dette er ein utenkjeleg ting.

– Alle får me noko, før eller seinare i livet. Det kan vera ulukke, alvorleg sjukdom, dødsfall eller overgrep.

Professor Peter F. Hjort definerte på 1970-talet helse som «korleis du taklar den motgangen du får».

– Mange gonger kan det vera «hardt å vera kropp» i eit vanskeleg liv. Påkjenningane i livet er ulikt fordelte, og det er ulikt kva me får med oss av evner og støtte til å takla dei. Omsorgssvikt kan gi ei utrygg tilknyting allereie frå barndomen. Alle vert me fødde sårbare.

Kjensler kan vera kjelde til livskraft og vitalitet, men også vera vanskelege. Stress, uro, konfliktar og andre traumatiske opplevingar kan resultera i at me held pusten, bit tennene saman og svelgjer klumpen i halsen, medan hjarta slår hastig i brystet. Alt utan å senka skuldrene. Dette påverkar pust og skapar spenningar i muskulatur.

– Den einaste muskelen som berre har eitt muskelfeste, er tunga vår. Alle andre musklar har to. Dette er fordi at tunga skal vera fri og hjelpa til med den viktige pusten, forklarar fysioterapeuten.

Spenning

Spent muskulatur speglar ofte konfliktar i oss sjølve eller i omgivnadane. Muskulaturen gir eit psykologisk forsvar som vernar oss slik at me kan handla på vegner av oss sjølve, men låst og spent muskulatur over tid er uheldig og sjukdomsframkallande. Kroppen vert uttrykksfeltet.

– Kroppen hugsar det me kan ha gløymt eller vil gløyma. Kroppen har ein kapasitet for minne som er livslangt, seier Dahl.

Dette gjer at behandlinga ofte ikkje kan gjerast i ei handvende. Psykomotorisk fysioterapi er ein prosess- og erfaringsbasert metode som gjerne tek tid, sjølv om det i somme tilfelle kan vera tilstrekkeleg med nokre få timar behandling eller rettleiing. Det er samhandling og ein «hjelp-til-sjølvhjelp-metode». Det er naudsynt at pasienten arbeider med seg sjølv. Individet skal få betre eigenomsorg og betre evne til å meistra eige liv.

– Faget mitt er bruk av hovud, hender og hjarta, det er samtale, rørsle og stille. Ein god relasjon med pasienten er ein føresetnad. Eg har tolmod for dei lange løpa og er audmjuk for å arbeida med menneske som har livs- og helseutfordringar. Ventelista har tidvis vore årelang. Arbeidsmengda er større enn ressursane.

Set pris på samarbeid

Ofte er det ikkje ein einmannsjobb å hjelpa eit menneske med å få tilbake ressursane. Dahl understrekar nytten og gleda av samarbeid med andre fagpersonar, til dømes andre fysioterapeutar, legar, psykologar og lærarar. Her nemner ho Solli Distriktspsykiatriske Senter (DPS), ungdomsavdelinga ved Hardanger fartøyvernsenter, helsestasjonen, barnevernet og pedagogisk-psykologisk teneste.

I skulen har det etter kvart kome inn gode støttesystem, der også fysioterapi kan utgjera ein del av hjelpa.

– Ein får inntrykk av at angst og utryggleik hjå born og ungdom har auka, men kanskje er det slik at ein i dag er flinkare til å fylgja med og å fanga opp dei som strevar? Tidlegare var det i større grad personar med fysiske, motoriske problem som vart tilviste til oss, medan det no er fleire psykososiale og psykosomatiske utfordringar. Born og unge har kanskje ikkje språk til å forklara nøyaktig, og «vondt i magen» kan ofte vera knytt til kjensler. Ein ekstra dimensjon for dei unge er korleis dei skal stilla seg til kroppsideala og sosiale medium.

– Ei magisk verd

Mykje skjønnlitteratur tek utgangspunkt i korleis det er å vera menneske. 
Midt i byen, mura inn mot fuglefjellet, fanst biblioteket i Ålesund. I oppveksten gjekk Inger-Randi Dahl gjerne dit etter skuletid.

– Enno kan eg kjenna vekta av ytterdøra, og den særeigne lukta sit enno i sanseapparatet mitt. Det var ei magisk verd. Diverre vart fuglefjellet seinare skote vekk, og der vart det bygd eit nytt, stygt rådhus – ein firkanta kasse i jugendbyen! seier ho og ristar på hovudet.

– Ofte kjenner eg meg att i Bjørg Vik sine noveller når ho skriv om oppvekst og fellesskap i små leilegheiter i ei arbeidarblokk. Slik identifiserer eg meg lett med Ålvik-samfunnet. Eg er yngst av fire sysken. Mor var hushjelp, far var fabrikkarbeidar og laga propellanlegg til skip. Eg minnest at me borna fekk med oss ei tom bøtte for å henta sild på kaien. Typisk i heimen var fem dagar i veka med fisk til middag, ein grautdag og ein dag med kjøttmat. Mormor laga også gjerne vegetarmat. Det er gode barndomsminne.

I godt over tretti år har Dahl og fem venninner møttest annankvar månad i bokklubb. Då går det i norsk og internasjonal litteratur, og i gode diskusjonar.

– Ikkje sjeldan får eg ein straumpost om at ei bok ligg og ventar på meg i fyrste etasjen i Høgenæsgården. Det er vedunderleg at det er eit bibliotek rett under føtene mine medan eg er på arbeid! Skjønnlitterær lesing er ein rik måte å kopla av på.

– Handarbeid, derimot, der manglar eg tolmod. Det vert halvferdige sokkar, eg gløymer ut fellinga mellom kvar gong, vedgår ho.

Songglede

Dahl kjem frå ein musikalsk familie. Det var mykje musikk, ofte knytt til adventistkyrkja.

– Eg ville studera musikk, men foreldra mine var skeptiske. Dei meinte det var viktig å vera sjølvstendig og få seg ei utdanning ein kunne leva av.

Likevel har ho sunge i alle år. I ulike kor, men også solo og mykje «a capella».

– Oriatoriekoret i Bergen domkyrkje er eit sakn. Der framførte me store, klassiske kyrkjeverk og heldt konsertar med Harmonien og under Festspillene. Det var stort å få vera med. Då dirigent Magnar Mangersnes gjekk av med pensjon, vart koret nedlagt, fortel ho.

I Kvam framhevar ho den gode energien i revymiljøet på Lidarende på 1990-talet, der målet var å ta Kvam «på pulsen». Ikkje minst har ho sunge mykje av Edith Piaf sitt repertoar, der ho nyttar nynorsktekstar, omsett av Hartvig Kiran. 
Gjennom åra har ho teke oppdrag på ulike tilstellingar som konferansar, bryllaup og liknande, ofte i samarbeid med ein pianist som er psykologutdanna og tidlegare kollega på Solli. Innimellom spela og song dei for pasientane.

Fagleg påfyll

Parallelt med arbeidet ved instituttet har fysioterapeut Dahl prioritert og funne tid til etterutdanning som utfyller den psykomotoriske fysioterapien. Våren 2021 fullførte ho utdanning i sensorimotorisk psykoterapi i regi av Modum Bad, medan tidlegare utdanningar har vore innan neuroaffektiv psykoterapi og teoriane om den tredelte hjernen, traumeterapi og vegleiingspedagogikk.

Ho er oppteken av å overføra kunnskap i faget og rettleier til dømes ved Universitetet i Bergen innan tema som gjeld born og unge. I Kvam er ho spent på korleis det vert med tilbodet innan psykomotorisk fysioterapi når ho ein dag gir seg.

– No har eg fylt 65 år, men skal ikkje pensjonera meg riktig enno. Arbeidet er og har vore svært givande.