From Russia with Love

Etter fleire år med pendling mellom Russland og Noreg har Svetlana og Bård Hogne Kjosås (55) busett seg i Øystese. Om huset deira frå 1895 treng aldri så mykje restaurering, har dei begge funne roa i Rokabrekka. Det same gjeld den velvaksne, sibirske skogkatten Boris.

I desember er det tid for juleførebuingar og julefeiring her i landet. I Russland er mangt annleis.

— Me kjem frå svært ulike land med ulike historier og ulike mentalitetar, mannen min og eg, fortel Svetlana.

Russisk-ortodoks høgtid

Den russiske jule- og nyttårshøgtida startar med ei stor nyttårsfeiring den 31. desember, og mange tek ferie frå 1. januar. Pyntinga er ikkje ulik den me finn i Noreg. Pynta grantre er vanleg og alle er glade for stemningsfull ljossetjing, inne som ute. Juledagane kjem i januar. Basert på den julianske kalenderen er julaftan 7. januar. Då samlast familiane til festmåltid.

Svetlana fortel at julegåver ikkje er særleg vanleg, heller ikkje at ein er så knytt til ein bestemt type julemat. Den 14. januar er også ein viktig dag, for då vert det russarane kallar «gamle nyttårsaftan» feira. Deretter er det tid for å kasta ut juletreet og førebu seg på nye arbeidsdagar.

Eit av dei fyrste minna til Svetlana er om oldemora Apraksia, som las i bøneboka Psaltir om kveldane.

— Ho brukte berre eit lite leselys på kjøkenet, men gjennom glasdøra kunne eg stå og sjå på at ho bad. Ho hadde alltid sjal på hovudet, eit tradisjonelt russisk sjal. Eigentleg budde oldemor langt frå oss i St. Petersburg, men ofte var det så kaldt om vintrane at ho vart henta av foreldra mine for å bu med oss.

Oldemora ynskte sterkt at Svetlana skulle døypast i kyrkja, sjølv om det på 1970-talet framleis var problematisk med religiøs aktivitet. Ei midnatt samla familien seg til dåp i Aleksander Nevski Lavra- kyrkja i St. Petersburg. Ingen måtte oppdaga seremonien. Far var medlem i Komsomol, kommunistpartiet sin ungdomsorganisasjon, for elles ville han hatt problem med å finna arbeid. Ein familiedåp kunne føra til eksklusjon.

— Familien min kjende ikkje på at me burde gå ofte i kyrkja, viktigast var tilværet og kommunikasjonen med Gud. Dei religiøse bileta, ikona våre, er viktige. Eg har eit ikon i bilen og eit anna ved senga, og med meg på reise har eg alltid eit lite spesialikon, fortel Svetlana.

Livet på skjener

Gjennom mange år arbeidde Svetlana som purser, eller togvert, på snøggtoget mellom St. Petersburg og Moskva, der ho sytte ho for tryggleik og sørvis for reisande på 1. klasse.

— I St. Petersburg likar me å tenkja at byen vår er kultursenteret i Russland. Moskva er storby og hovudstad, men moskovittane er elles kjende for å vera nokså snobbete, seier ho og ler.

— Arbeidsantrekket på toget var uniform. Det var høghæla sko og sminke, eg var ei bydame. Joggesko hadde eg knapt brukt før eg flytta til Øystese, seier Svetlana.

Jobben og løna var ho godt nøgd med, men ho trong å læra meir engelsk, og oppsøkte difor ei online kontaktside for å få hjelp til studia. Slik kom ho i kontakt med Bård Hogne frå Norheimsund.

Då Svetlana og Bård Hogne etter kvart avtala å møtast utanom nettet, var Helsinki eit naturleg val. Byvandring, restaurantbesøk og dyrehagen er trivelege aktivitetar, men då Bård Hogne hadde planlagt å bruka ein god del tid på ein bruktmarknad, var Svetlana langt frå samd i prioriteringa.

— «Second hand» er ikkje noko eg kjende til frå Russland, men etter 20 minutt var eg absolutt oppglødd. Det er som å gå på skattejakt, og dette er no blitt ein kjekk felles hobby og ei felles interesse. Særleg har me glede av å pussa opp gamle smykke. Slik kan dei få lengre liv. Miljøvenleg er det òg, påpeikar ho.

Nytt tilvære ved Hardangerfjorden

Noreg vart neste ferieland. Etter gjensyn på Gardemoen gjekk turen over Hardangervidda, og ved Halne ville Bård Hogne henta drikkevatn i ein bekk. Svetlana var skeptisk, men det varte ikkje lenge.

— Drikkevatnet er det beste eg har smaka. Nordmenn er heldige som har mykje reint vatn. I Russland kan du nok drikka vatn frå naturen, men det er lett for at du då treng eit toalett i nærleiken resten av dagen. Flaskevatn eller filtrering er vanleg, forklarar ho.

Nesten like imponert var russarinna over heimelaga brød, middagar med viltkjøt og ostekake. Ein og annan romantisk augneblink vart det òg. Legg gjerne til eit par mjuke gåver og sjølvsagt ein bruktmarknad eller to.

— Eg var nokså nølande til eit nytt ekteskap, vedgår Svetlana, og fortel at ho skubba både tanken og diskusjonen til sides ved å ytra at det minst burde vera ein diamant involvert.

Det gjekk troll i ord; ved neste treff vart det diamantring på fingeren.

Formelt gifta paret seg hjå sorenskrivaren på Lofthus i 2016, medan sjølve bryllaupsfesten vart halden i St. Petersburg saman med Svetlana si syster, Galina, og hennar mann.

— Eg er blitt veldig glad i Bård Hogne si dotter Mille. Langt på veg er ho dottera eg aldri fekk sjølv, seier Svetlana.

I Kvam har Svetlana lært norsk gjennom to år på Vaksenopplæringa, og no arbeider ho i kantina på Kvam vidaregåande skule. Ho synest at det norske språket har vore utfordrande å læra, med nynorsk, bokmål og dialektar. Det russiske språket er svært ulikt både engelsk og norsk.

Frå oppveksten er Svetlana van med at dei næraste i familien kortar namnet hennar til kosenamnet «Sveta». Medan ho her i landet, blant kjende, går for «Lana».

Svigers på besøk

Svetlana sine foreldre, Galina og Sergey, var mykje ute og gjekk tur då dei vitja Øystese. Fisketur og middag med fersk fisk fekk dei med seg òg. Bård Hogne hevdar at frå elva Neva, som renn gjennom St. Petersburg, vil knapt nokon eta fisk.

— Det tok ikkje lang tid før dei sa til oss: «De bur i eit paradis! Her er grønt og friskt, og de kan henta fersk mat frå naturen».

Biltur til Folgefonna fekk dei med seg. Den bratte bilvegen var ei ny erfaring.

— Då me kom til fruktbuene som stod åleine med morellar og pengeskål langs vegen, forklarte me dei at her kan ein betala ved å leggja pengar i skåla, ta frukta og køyra vidare. Svigerfar trudde det knapt og sa — litt på spøk — at om dette var i Russland, så hadde både frukta, pengane og bua forsvunne.

— Etter kvart forstod dei at mykje i det norske samfunnet er basert på tillit, fortel Bård Hogne.

Barndom i Sovjetunionen

Svetlana meiner at ho må ha vore veslevaksen som barn.

— Eg likte å få merksemd og prøvde så godt eg kunne å opptre og vera diva, og eg hugsar at eg likte å gå åleine til barnehagen. Då oldemor Apraksia skulle fylgja meg, var avtalen vår at ho skulle gå fire—fem meter bak meg.

Materielt sett var samfunnet rundt dei to ikkje prega av overflod. Svetlana minnest kjolar som mor hennar sydde, der tekstilane gjerne var frå fôret i ei gamal jakke eller bandasjar som var kjøpte på apoteket. Frå skobutikkane hugsar ho alle skoa som primitive, men praktiske.

— Skoa såg ut som dei kunne brukast i 25 år utan at det viste på dei. Som 8—9-åring kunne eg ikkje førestilla meg at det fanst meir elegante sko nokon stad.

Kreativitet mangla ikkje på denne tida. Om til dømes nokon hadde fått tak i eit eksemplar av det tyske sy- og motemagasinet Burda Moden, var det til stor inspirasjon, nærast ein bibel, som gjekk på rundgang blant dei vaksne kvinnene.

— Kanskje vart det å prøva å finna litt eleganse så viktig for russiske kvinner når det var så vanskeleg? undrar Svetlana.

Det å stå i kø var ein del av livet i Sovjetunionen. Slik kunne ein oppnå gode som til dømes toalettpapir, sjampo, tyggegummi eller strømpebukser. Svetlana minnest at på denne tida kunne til dømes ti rullar toalettpapir vera ei sjenerøs julegåve.

— Eg hugsar godt at mamma plasserte meg, fem—seks år gamal, i ein kø for å passa på ein plass. Ho spurde rundt seg: «Kva køar du for?» Men ofte visste me ikkje kva me stod timevis i kø for. 
Om det til dømes var importerte møblar å få tak i, kunne køane vara i dagevis. Nattetid var det køpause. Namna vart skrivne opp i rett rekkefylgje og alle kunne gå kvar til sitt og møta opp att neste morgon på plassen sin.

Svetlana meiner likevel at 70- og 80-talet ikkje var ei så ille tid i heimbyen hennar. Ho fortel at mange seier at det er verre i dag. I dag har alle fridom, men den gongen var det meir tryggleik; ein visste at ein fekk jobb og nok mat. Dei som hadde pengar, fann ingenting å kjøpa. Slik var livet, likt for alle.

I dag er det massevis av ting å få kjøpt, men mange russarar har ikkje pengar.

— Det kan vera vondt å sjå folk eta dagleg av kylling og hummar, når du sjølv er svolten. Livet er urettvist, fastslår Svetlana, og legg til at Russland i dag knapt har nokon middelklasse.

Ungdomstid i det nye Russland

Svetlana var blitt tenåring då Sovjetunionen gjekk i oppløysing i desember 1991. Samfunnet var i endring og situasjonen ustabil. Fleire og nye varer kom i omsetning. Til dømes hugsar Svetlana godt dåtidas nye videospelarar og at desse iblant kunne oppnå same pris som ein bil.

— Videospelar kunne ein leiga og laga ein privat kinosalong. Den amerikansk kinoreklamen fengde oss minst like mykje som sjølve spelefilmen, minnest ho.

Pappa Sergey hadde tidlegare arbeidd på hotell. No starta han sin eigen restaurant, og Svetlana starta i arbeid hjå han. Ho hadde fullført tre år med jusstudium, men universitetet skulle no leggja om frå offentleg til privat drift og det gav ei dobling av skulepengane.

— Eg tenkte å ta ein pause frå studia, men det vart aldri til at eg fullførte dei. Utdanning vart ikkje så viktig, eg tente meir på restaurantarbeidet enn eg ville gjort som ferdig utdanna jurist, fortel Svetlana.

— Marknadsøkonomien var innført. Det var gode tider i bylivet. Me lagra kontantar i ein koffert under senga. Slik var det.

Feminisme på russisk

Familien sin bustad er den russiske kvinna sitt domene. Svetlana si mor har heile livet vore heimearbeidande. Ho held familien samla og vert ofte kalla Semeny angel, familieengelen.

— Mennene der eg kjem frå, sjølv far min, som dreiv restaurant, lagar ikkje mat heime. Det blir så mykje uorden på kjøkenet at det er ikkje bryet verdt, forklarer Svetlana.

— Eg ser at i Noreg skiftar kvinnene bildekk og grev i jorda. Dette kan eg òg gjera, men kvifor skulle eg det når eg har ein mann? Fyrste gong eg forstod at Bård Hogne og eg har ulikt syn på dette, var på heimveg frå butikken med handleposar fulle av daglegvarer. Eg sa til Bård Hogne: «Du må ta posane». Han spurde om eg hadde smerter i hendene eller noko. Eg forklarte han at han er mannen i forholdet vårt og er den som må løfta og bera.

— Dette er russisk mentalitet, og kvinner er ikkje svake eller underdanige. Det vert sagt at «mannen er hovudet i parforholdet, og kvinna er nakken». Me kvinner tenkjer ofte slik at det er nakken som kontrollerer hovudet.

By og land

Nokre timars køyring frå St. Petersburg, i retning Moskva, ligg småbyen Ostasjkov. Her byggjer Svetlana og Bård Hogne sommarhus på hennar familie sin eigedom. Bård Hogne fortel at det er som ei reise fleire tiår tilbake i tid.

— Me planlegg å ha innlagt vatn, men her er det ikkje uvanleg med brønn utomhus. Det er nokså store skilnader i levestandard frå by til land, med langt meir fattigdom på landsbygda. Stundom ser ein gamle folk i skogen som sankar sopp og bær for å ha noko å selja, fortel han.

Svetlana opplyser at levealderen, særleg for menn, har gått ned og i dag er rundt 66 år. Mange fleire eldre får ikkje nokon alderspensjon, ettersom styresmaktene har auka pensjonsalderen til 65 år for menn og 67 år for kvinner. Ekteparet hevdar at alkoholen ikkje skal ha skulda for den lågare levealderen, sjølv om ein halvliter sprit kostar berre seks — sju kroner.

— Den vodkadrikkande russaren er ein stereotyp, meiner Svetlana og forklarar at alkoholforbruket i Russland er eit godt stykke nede på lista over gjennomsnittleg alkoholforbruk i verda. Ho legg til at russiske kvinner sjeldan drikk meir enn eit lite glas vin.

Under koronaepidemien har Russland har hatt mange dødsfall, og berre om lag 42 % av russarane er vaksinerte.

— Sputnik-vaksinen er godkjend i mange land og har vist seg å ha god effekt, forklarar Bård Hogne, som er utdanna sjukepleiar.

— Men folk har låg tillit til statsapparatet og vaksinar, seier han, før han tenkjer seg om og legg til at det er statsapparatet som øydelegg inntrykket av landet — folk elles er gjestfrie, trivelege og imøtekomande.

«Two parts of one devil»

Frå oppveksten er Svetlana van med at familien held saman. Store samlingar og selskap var ikkje så vanleg. Dette med jenteklubbar og gutekveldar her i Noreg forstår ho seg lite på. Likevel set ho stor pris på å treffa folk og samtala på russisk. Ho nemner vener og kjende frå Ukraina, Litauen og Russland i Kvam og i Bergen, utan at det er noko fast organisert fellesskap.

— Til vanleg treng eg ikkje mange folk rundt meg. Eg er veldig glad i mannen min. I heimlandet mitt har me eit uttrykk som seier at ektefellar er som «two parts of one devil». Det er slik at om du skulle vera uheldig å køyra ned ein av kattane i nabolaget, så skal ikkje ektefellen din stilla ein masse spørsmål — han eller ho skal vera rask og finna fram ein spade.