Frå det tronge sundet til det opne havet — og attende

Det er over seksti år sidan Mikael mønstra på for fyrste gong. Det var to dagar etter julaftan. 16-åringen frå Botnen hadde, som mange andre gutar på den tida, bestemt seg for å reisa til sjøs. Så langt hadde ein tur til Øystese vore for ei amerikareise å rekna, men no venta Amerika på ordentleg.

Mikael vakna på Botnen den morgonen, sa farvel til mor, far og tre sysken, og vart skyssa eins ærend ut sundet med den såkalla botnamotoren av onkelen Ola Botnen.

— Mor og far var betenkte, men dette skulle gjennomførast, fortel han.

Han visste ikkje då at det skulle ta over to år før han kom attende.

Frå jord til sjø

16-åringen drog til Bergen med buss og til Rotterdam med fly. Der venta det vel 150 meter lange stykkgodsskipet «Berganger», eigt av reiarlaget Westfal-Larsen. Mikael hadde aldri sett ein så stor båt. Skipet hadde plass til ti tusen tonn med ulike varer. Det frakta alt frå bomull og korn til bilar og frisk frukt frå California.

Mikael hadde inga erfaring til sjøs. Han var van med gardsarbeid heimanfrå, og hadde dessutan vore dreng på garden i Telstø ei tid. Han hugsar godt fyrste gongen han kom om bord i «Berganger».

— Det var ikkje nett som eg hadde førestilt meg, men det var veldig stil og orden på alt. Det var klare liner for arbeid og alt sånt. Eigentleg tykte eg det var greitt, fortel han.

Mikael skulle vera messegut og servera og gjera reint for ti mann i offisersmessa og underoffisersmessa. Fyrste morgonen var han tidleg på plass, men det viste seg å vera i feil messe. Båten hadde fire. Mikael vart vist til den rette, og vart lært opp av ein annan ung messegut.

— Fyrste dagen var ei stor forvirring, seier Mikael.

Det var endåtil 12 passasjerar om bord. Passasjerane var stort sett rike amerikanarar som anten skulle til eller frå statane på ferie.

— Det var eit veldig klasseskilje om bord, og eg snakka omtrent ikkje med nokon. Offiserane eg skulle servera, våga eg ikkje å seia eit ord til. Slik var det den gongen, seier Mikael.

Toast til bry

Då ein av dei høge herrane ein dag bad om rista brød, forstod ikkje Mikael kva han meinte.

— Eg hadde aldri høyrt om rista brød. Eg tenkte litt, gjekk i pantryen, tok nokre skiver i ei brødkorg og rista dei riktig godt. Nokre hamna på golvet, men dei tok eg opp att. Så gjekk eg og serverte dei og sa «ver så god, her er godt rista brød». Reparatøren vart heilt paff. Han sa ikkje eit ord. Men han åt godt. Og ingen spurde meir om rista brød, seier Mikael og ler.

Han fekk seinare greie på at han skulle ha steikt skivene på ei plate i byssa. Det var ingen brødristar om bord.

16-åringen hadde ikkje heilt sansen for messejobben, og då han etter eit par månader fekk nyss i at det skulle verta ledig ein dekksgutjobb, gjekk han til kapteinen.

— Eg spurde om eg kunne få jobben på dekk. Men eg var uheldig og sa at eg ikkje treivst i jobben eg hadde, og det skulle eg ikkje ha sagt. Eg fekk klar beskjed om at «her om bord får ein læra seg å trivast i den jobben ein har».

Botningen seier han eigentleg var samd i det kapteinen sa, og han slo seg til ro med arbeidet i messa. Men så fekk han dekksgutjobben likevel. Då han var komen på dekk, var livet topp. Sjølv om han hugsar godt at han lengta heim konstant.

— Kva var det du lengta etter?

— Livet heime. Men eg var innforstått med at her måtte eg vera. Eg aksepterte det og tykte det var interessant.

La om dialekten

Stykkgodsbåten lossa i ei rekkje hamner i Europa. Så gjekk han til London og lasta bilar som skulle til vestkysten av Amerika. Turen tok om lag tre månader.

Mikael treivst med det praktiske arbeidet på dekk. Han byrja etter kvart leggja om dialekten til eit litt meir forståeleg målføre.

— Du veit, folk forstod meg kort og godt ikkje då eg kom om bord. Eg snakka den breiaste kvammadialekten som eksisterte.

Eg måtte runda litt av, seier Mikael, som framleis har ein heilt eigen dialekt som han karakteriserer som noko mellom kvamsk og vestlandsk.

Mikael heldt kontakten med familien heime med brev. Fyrst etter to år og fire månader på sjøen kom han heim att til Botnen.

— Korleis var det?

— Det var heilt greitt. Veldig kjekt og spanande.

Han hugsar at stort sett alt var som då han forlét grenda.

— Det var ikkje som med bestefar, som var i statane i fem år og kom att og tykte markene på Botnen var mindre enn då han drog, seier Mikael.

Mykje å ta att

Mikael var berre tre dagar heime før det bar til sjøs igjen. Årsaka var at han mangla to månaders fartstid for å vera kvalifisert til styrmannsskulen i Haugesund.

Dei to neste månadene var han difor om bord i ein båt som gjekk langs norskekysten og til Tyskland. Så flytta han til Haugesund for å studera.

— Dei fyrste åra gjorde eg ikkje anna enn skulearbeid. Eg hadde mykje å ta igjen, seier Mikael.

— Då eg gjekk framhaldsskulen i Øystese, var eg interessert i alt anna. Eg ville vera med på alt som hende, høgt og lågt. Men på skulen var eg garantert den minst interesserte.

I Haugesund fekk han mykje å fordøya på kort tid. Han gjekk to år på styrmannsskulen og så eitt år på skipsførarlina. I 1964 var han uteksaminert og mønstra på som andrestyrmann på ein ny båt i Westfal-Larsen. Den gongen var han ute i halvtanna år. Han kunne ha reist heim før, men tykte livet om bord var veldig interessant.

Til minste detalj

I 1966 søkte botningen arbeid i eit anna reiarlag.

— Hovudårsaka var at eg hadde starta på eit svensk kursopplegg som skulle gå over fem år og enda med teknisk ingeniørutdanning. Eg rekna med at på tankbåtar i langfart skulle eg få tid til studium. Eg hadde dessutan lese at Bergesen skulle byggja ein serie av tre båtar som vart verdas største på den tida, og det fatta eg òg interesse for.

Han fekk jobb. Då han byrja i Bergesen, var det på ein av dei store båtane han hadde lese om. Mikael var fyrst andrestyrmann, og då gjekk det greitt å studera samstundes. Då han vart overstyrmann etter tre års tid, lukkast det ikkje lenger å kombinera jobb og studium. Det var for travelt om bord. Då avslutta han utdanninga.

Mikael vart kaptein for fyrste gong på «Berge Big» i 1972. Då var han knapt 30 år gamal. Det store tankskipet lasta olje i Saudi-Arabia og lossa henne i Japan.

— Korleis var det å vera kaptein?

— Veldig interessant, men også veldig krevjande. Det hende mykje. Det var ei tøff tid.

Han administrerte drifta på «Berge Big» ned til minste detalj, og sytte for kommunikasjonen med både befraktar, reiarlag, hamnestyresmakter, agentar og andre. Då overstyrmannen vart sjuk i Japan og måtte sendast heim, måtte Mikael ta hans arbeid òg. Det var ikkje tid til å få ny overstyrmann. I tillegg til den daglege drifta skulle båten både dokkast og seljast. I eit par månader jobba Mikael nærast døgeret rundt.

— Det var litt av ein elddåp som kaptein, og aldri ein stille augneblink. Eg jobba og jobba, og sov lite. Det gjekk på felgen, alt saman. Det var verkeleg tøft, men alt gjekk bra.

I dag ville det vore utenkjeleg å ikkje få inn ein ny overstyrmann, seier han.

Ikkje berre enkelt

Mikael møtte Inger frå Kristiansand på ein tankbåt i 1969. Han var overstyrmann, ho radiooffiser, og det oppstod søt musikk. Dei gifta seg i 1972, og dottera Hanne vart fødd i 1974. Då Inger slutta på sjøen, fekk Mikael fast turnus med fire månader på sjøen og to månader heime.

— Korleis var det å reisa bort fire månader i slengen etter at du vart far?

— Det var ikkje alltid like greitt. Men slik var det. Og ein gledde seg enormt til å koma heim att.

— Ein gong skulle eg berre på arbeid i ei veke, men så vart eg verande i eit halvt år. Det skuldast ein heilt spesiell situasjon med sal av båten. Det var ikkje heilt greitt. Men slik var det for alle. Inger hadde heldigvis segla sjølv, så ho forstod situasjonen.

— Mange sjøfolk fekk telefonar frå oppskjørta koner som hadde problem heime. Det fekk aldri eg. Inger ordna opp heime. Det skal ho ha ros for. Det var flott.

Medan kona og dottera var heime, reiste Mikael over heile verda.

— Til sjuande og sist gjekk eg totalt sett veldig lite på land. Dei 36 åra eg var hjå Bergesen, var det så å seia uaktuelt. Kort og godt var det så mykje aktivitet at det ikkje var snakk om å vera vekke frå båten. Det var alltid noko på gang.

Som kaptein vart han ofte invitert på lunsjar og slikt, men han våga ikkje å vera borte frå båten. Han ynskte dessutan å vera eit godt føredøme, i von om at det forplanta seg til andre.

— Eg har sett mange flyplassar, konstaterer Mikael.

Nesten som heimen

Det var reiarlaget som bestemte kva båtar Mikael skulle vera på. Lengst arbeidde han om bord på «Berge Enterprise», der han var kaptein i åtte år.

— Kjendest båten som heimen din?

— Vel … Man hadde god kontroll.

Mikael har hatt kapteinsansvar for fleire skip som var størst i verda i sine slag. Han har vore på dei største båtane Bergesen har hatt. Den største han har vore om bord i, var tankbåten «Berge Emperor», som hadde kapasitet til å frakta 425.000 tonn olje.

— Det høyrest mykje ut, men det er eit arbeid og ikkje noko spesielt.

— Er kapteinsjobben den same på ein båt som fraktar 425.000 tonn som på ein som tek 50.000?

— Mykje er det same, men det er ein del tilpassingar.

Med 381 meter lange «Berge Emperor» la kaptein Botnen til i Vetlefjorden i Sogn for opplag i 1981. Då kom Hanne og Inger på besøk.

Fann seg til rette

Mikael fekk ein pause frå olje- og gasstankarar på 1980-talet, då han arbeidde på «små» bulkbåtar som frakta 70.000 tonn. Det var såkalla panmaxbåtar, som var bygde for å kunna segla Panamakanalen med last. Mikael var med undervegs då båtane vart bygde i Polen.

— Eg hadde det så bra om bord og tykte kvar dag var ei gåve. Men så fekk eg beskjed om at eg måtte byrja arbeida på papirbåtane, og då kjende eg meg heilt sjuk, fortel Mikael.

Papirbåtane var dei to minste båtane Bergesen hadde. Dei var spesialbåtar som frakta 7.000 tonn magasin- og avispapir frå Newfoundland langs austkysten av Amerika.

— Eg hadde høyrt så mykje om desse båtane, som hadde omfattande driftsproblem. Eg hadde stor uvilje mot å koma om bord. Det var noko heilt anna enn det eg hadde stelt med. Dei kunne omtrent samanliknast med stykkgodsbåten eg byrja på.

Trass uviljen bestemte botningen seg for å ta seg saman og gjera det beste ut av situasjonen.

— Eg måtte sjå positivt på alt og syta for å gjera ein skikkeleg jobb og få dei rette folka med på det.

Det viste seg å gje resultat. Mikael veksla mellom dei to små båtane i to år, og han stortreivst. Begge vintrane køyrde båtane seg fast i St. Lawrence på grunn av svært vanskelege isforhold. Dei måtte ha hjelp frå den største isbrytaren i Canada for å koma laus og verta eskorterte inn til lastehamna på Newfoundland.

— Arbeidet på papirbåtane var svært interessant, og det var stor aktivitet. Eg skulle gjerne ha vore på båtane resten av mi seglingstid, fortel Mikael, som måtte attende på digre tankskip då reiarlaget selde papirbåtane.

Ikkje utan dramatikk

— Kva er dei verste farvatna du har vore i?

— Det verste er nok søraust for Sør-Afrika. Der er det registrert bølgjer opp til 35 meter. Me hadde ein reiarbåt som kom oppi dette, og alt på dekk vart slege sund. Eg gjekk ut på ope hav når det var meldt rette vindretninga og straumforholda, for å unngå slike forhold. På djupt vatn vert det ikkje så veldig sjø. Men eg har vore ute i dårleg vêr og høge bølgjer.

— Har du vore redd nokon gong?

— Det har nok vore slik at man synest det er betenkeleg.

— Kva er den mest dyrebare lasta du har frakta?

— Eg reknar med at dei store oljelastene er dei mest verdfulle. Då me reiste frå Saudi-Arabia til Amerika med olje, hadde me på det meste med oss over 400.000 tonn. Det var rundt 3 millionar fat med olje. Prisen for eitt fat var rundt 100 dollar.

— Kva er det mest dramatiske du har vore med på på sjøen?

— Det har vore uhell og folk har vorte drepne, men den siste episoden eg hadde, var med «Berge Stahl». Me låg utanfor Europort i Rotterdam. Me låg for anker som ei øy med 150 lyskastarar. Eg var på brua og gjorde klart, for me skulle gå inn til hamna. Klokka var to om natta. Eg registrerte ein båt som kom nærare og nærare. Eg sende morsesignal med signallampen, men den tyske stykkgodsbåten køyrde rett i oss. Me fekk ei to gonger åtte meter lang flenge i skutesida, heldigvis over vasslina. Den andre båten fekk store skadar. Det viste seg at det ikkje hadde vore nokon på brua. Båten hadde gått på autopilot. Ingen følgde med.

Det vart rettssak etter episoden, og Mikael fortel at han nekta å akseptera vanleg praksis i internasjonal sjørett, som seier at eit fartøy automatisk har ein viss prosent skuld i ei hending berre ved å vera til stades.

— Eg bruka mykje tid på saka, og kort oppsummert er dette eit av dei ytst få tilfella i sjørett der éin part har fått hundre prosent erstatning. «Berge Stahl» vart friteken frå all skuld. Det var ei stygg sak, men me kom greitt frå det, sjølv om det var jækla mykje jobb med saka via reiarlaget og advokatar. Båten måtte dessutan reparerast under lossing i Europort, utan at det medførte forseinkingar. Reiarlaget hadde ein fantastisk dyktig organisasjon som følgde godt opp i slike saker, fortel Mikael.

Gjorde inntrykk

Ein annan gong det kunne ha gått ordentleg gale, var då Mikael var kaptein på store «Berge Istra» i 1975. Sidan han hadde fått ein friperiode avbroten ei tid tidlegare, tilbaud reiarlaget han uventa juleferie. Følgjeleg mønstra han av i Rotterdam. Skipet gjekk så med ballast til Brasil, og så fullasta med malm mot Japan.

Undervegs forsvann skipet utan varsel. Ein storstila leiteaksjon gav ingen resultat. Etter ei veke vart alle dei 32 som arbeidde om bord, erklært omkomne og båten tapt. Etter tjue døger vart to spanske sjømenn funne på ein flåte. Båe var i live. Slik kom det fram at skipet utan varsel hadde eksplodert og sokke i løpet av berre eitt minutt. Ingen om bord hadde rokke å melda frå om det som hende.

— Eg kjende dei to, og det gjorde inntrykk då dei fortalde om kva som hadde hendt. Dei hadde vore på dekk då ein eller fleire store eksplosjonar hadde råka skipet. Så hugsa dei ikkje meir før dei kom til seg sjølve igjen i havet. Ein av dei hadde greidd å koma seg opp på ein flåte som låg og dreiv, og han hadde fått den andre opp på flåten, seier Mikael.

Hadde det ikkje vore for den ekstra juleferien, hadde turen til Japan truleg vore hans siste.

Han overlevde også då overstyrmannen ved eit uhell sleppte inn inertgass medan Mikael var nede i ein tom lastetank for å sjekka forholda. Og den gongen same mannen — ved eit uhell — starta dei fastmonterte spylekanonane i ein lastetank medan Mikael og ein representant for Veritas var på inspeksjon der. Også kjeklande kinesarar som ville kverka kvarandre, kom kvemmingen frå med livet i behald.

Framleis aktiv

I 2002, etter over førti år til sjøs og over tretti år som kaptein, gjekk Mikael av med pensjon. Han hadde bestemt seg for det lenge i førevegen.

— Eg hadde jobba enormt mykje og intenst, og ofte hatt uregelmessige arbeidsperiodar. Eg likte jobben og tykte han var kjempeinteressant til siste dagen, men bestemte meg for å slutta då eg vart 60, fordi livet må vera anna enn berre yrkesmessig arbeid. Eg har ikkje angra på det, seier Mikael, som hadde nådd den offisielle pensjonsalderen for sjøfolk.

Også etter at han mønstra av for godt for snart tjue år sidan, har han arbeidd mykje, men med andre ting.

— Det er alltid noko på gang. Eg jobbar med ved, hus, hage og båt. Det har praktisk tala ikkje vore ein kjedeleg dag.

Etter at han passerte 70, har han vorte invitert med på og takka ja til ei rekkje meir eller mindre hasardiøse fjellklatreturar saman med ei gruppe sporty, unge damer. Han er dessutan ofte på hytta på Botnen. Han er glad i naturen og i turar i skog og mark, og har alltid noko å hengja fingrane i.

Mista fundamenter

Inger døydde i 2018 etter ei tid med sjukdom.

— Fundamentet i livet og heimen gjennom praktisk tala femti år vart borte, seier Mikael.

Året etter flytta han frå huset dei to bygde på Torpe. No bur han i Sjoaskår i Øystese. Også der har han fin utsikt over sjøen.

Dottera Hanne bur i Oslo med ektemann og to born. Før koronapandemien tok bestefar turen austover nokre gonger i året. Barneborna har stor glede av å koma til hytta på Botnen når det er ferietid.

Ligg helst lågt

Mikael ynskjer eigentleg å halda ein låg profil. Men nyleg dukka han opp i nyhendebiletet i samband med at han hadde vore kaptein på «Berge Stahl», eit 343 meter langt og 65 meter breitt lasteskip som frakta jarnmalm frå Brasil til Nederland. Mikael og mannskapet hans på vel tjue la ut frå hamna Terminal Maritimo de Ponta da Madeira med inntil 354.000 tonn jarnmalm ti gonger i året. Det digre skipet seglar framleis, mot alle odds, ifølgje artikkelen i magasinet Vi Menn.

— Til sjuande og sist er det fire år sidan det intervjuet med Lundgren i Vi Menn. No er det på internett. Eg har ikkje vore inne og sett det sjølv, men viss eg forstår det rett, har artikkelen vorte lagd ut ein gong årleg dei siste fire åra, seier Mikael.

Det er ikkje fritt for at det opp gjennom tidene har vore mange som har villa prata med kaptein Botnen. Ein gong han låg i hamn i Nederland, sende Det Norske Veritas ein journalist heilt frå Singapore for å intervjua han.

— Eg meinte dei kunne bruka ein frå Holland, sidan Veritas har kontor i heile verda, men dei sa at dei berre ville senda den beste, og han var visst i Singapore, seier Mikael.

Etter at han mønstra av, har han freista liggja lågt.

— Lokalt har eg vore omskriven i HF både i 1984 og i 1993, og i Bygdejol i 1984 og i 2018. Eg er litt redd for at folk kanskje vert leie.

Kaptein på mindre båt

Mikael lét seg likevel overtala til å stilla opp og fortelja litt om sine erfaringar til sjøs.

— Eg har fått vera med på mykje, og eg er glad for det, samanfattar Mikael.

— Saknar du stundom livet på sjøen?

— Med det same eg slutta, gjorde eg nok det, men tida har gått fort og eg har vore aktiv med mykje, seier Mikael.

Han, som har vore kaptein på dei største skipa i verda, styrer no si eiga skute i Fyksesund. Ho er 16 fot lang og namnlaus.

— Båten er midt i blinken for meg. Han er eigna for transport og kan ta nokre personar. Det er plass til at to kan sitja tørt under dekket. Det er jo ei lurve av ein båt, men for meg er han heilt ideell.