Det var den draumen

Det er middagstid onsdag 5. juli 1984. Eit fraktefartøy vert fortøydd til kai på Kaldestad i Norheimsund. Det er ei 73 fot lang hardangerjakt, bygd på Nerhus i Ølve hundre år tidlegare. No er ho kjøpt på tvangsauksjon og slept frå Sandnessjøen.

På det kvite styrehuset står namnet «Kari Louise» med falma bokstavar. Siste åra har jakta vore vanstelt.

— Det var ei god kjensle å bringa Hardangerjakta attende til heimtraktene. Allereie var ho registrert av Riksantikvaren som eit viktig verneobjekt, og skulle no få tilbake namnet «Mathilde», fortel Torbjørn Kaarbø.

Knytt til hardingane

Han er oppvaksen i Florø og Trondheim, men har gjennom heile livet hatt ei sterk tilknyting til Hardanger og Strandebarm. Morsslekta sin gard på Tangerås var eit kjernepunkt i heile oppveksten, ikkje minst i dei lange sommarferiane.

— Eg gjekk mykje og trødde i nausta og såg på dei flotte strandebarmarane som vart bygde, minnest 69-åringen.

I 1983 var Kaarbø tilsett som prosjektleiar i Kvam herad sitt ungdomsprosjekt. Heradet hadde sut for den høge arbeidsløysa blant dei unge.

I ungdomsprosjektet vart det utarbeidd tre prospekt. Eitt av dei var knytt til arbeidet med å restaurera «Mathilde» og tilbakeføra jakta til seglfartøy. Arbeidet skulle vera retta mot vanskelegstilt ungdom.

Eit hyttesørvistilbod med vaktmeistertenester til hytteeigarar på Kvamskogen var prospektet med vanleg arbeid til arbeidslause ungdomar. Det tredje var eit arbeidssamvirke for psykisk utviklingshemma ungdomar.

Heradsstyret hadde fyrst hatt ei positiv innstilling, men etter at «Mathilde» var kjøpt, utvikla det seg ein sterk skepsis. Brått vart det våren 1984 gjort kort prosess, og heradsstyret vedtok å avvikla heile ungdomsprosjektet.

— Dei var nok redde for både kostnader og at me skulle få inn vanskelegstilt ungdom som kunne laga problem. Det enda med at Kvam herad gav oss løn til eitt månadsverk i mitt arbeid, 10.000 kroner, og disposisjonsrett til den falleferdige Solheims Møbelfabrikk på Kaldestad. Deretter måtte me klara oss på eiga hand, forklarar Kaarbø.

Stor dugnadsinnsats

Arbeidet med «Mathilde» heldt likevel fram, mykje på dugnad. Stiftinga Hardangerjakt av 1984 vart stifta 26. september same året. Sal av partsbrev fekk god respons og sikra naudsynt eigenkapital. Private garantistar gav høve til å ta opp banklån. Etter kvart forplikta også alle hardangerkommunane, pluss Kvinnherad, seg til årlege bidrag på til saman 100.000 kroner, fordelte på kommunane etter folketal.

— Eg vart tilsett som prosjektleiar for stiftinga, med klar beskjed frå styret om at eg måtte skaffa pengar til løna mi sjølv. Båtbyggjar Kristian Djupevåg var avgjerande for at restaureringsarbeidet kom godt i gang. Han gjekk inn som fagleg ansvarleg og som fyrste styreleiar for stiftinga.

Det praktiske arbeidet på «Mathilde» starta med riving av styrehuset. Mange ungdomar vart engasjerte på sysselsetjing med «rettedalsmidlar». Prosjektet får også godkjenning for sivilarbeidar. Fjellstrand gav gratis slippsetjing. Skogsarbeid for å skaffa trevirke til restaureringsarbeidet måtte til, og Kaarbø minnest heile gjengen og ein gamal Land Rover i full aktivitet.

Dyktig båtbyggjar og skipsingeniør kom også etter kvart til, og mykje godt handverksarbeid vart gjort.

Fleire utfordringar var i vente. I romjula 1985 kom eit veldig snøfall. Plastoverbygget over «Mathilde» knakk saman, skroget tok inn vatn og jakta sokk ved kai på Kaldestad. Dette førte til ein storstilt dugnad der mange bygdefolk, brannvesenet, ein lastebåt med dykkar frå Grimo og alle som jobba på prosjektet, stilte opp. Etter stor innsats lukkast det å heva skroget og tømma det for vatn. Få dagar seinare fekk ein sett opp eit mykje meir solid overbygg, og arbeidet kunne gå vidare.

— Det var som om denne alvorlege krisa gav eit skifte i bygdefolket si haldning til prosjektet; det vart heretter mykje lettare å få godvilje i nærmiljøet. Det som såg ut som ei krise for «Mathilde», gav oss eit nytt oppsving, fortel Kaarbø.

Ut av skogen

Han måtte snart gå ut av skogsarbeidet for å få meir tid til arbeid med søknader, møteverksemd og kontakt med media. Det fyrste statlege bidraget til stiftinga vart gjeve frå Sosialdepartementet: 15.000 kroner til ungdomsarbeidet. Norsk kulturråd og Hordaland fylkeskommune fylgde opp. Kaarbø vart vald inn i styret i den nystifta Norsk Foreining for Fartøyvern, noko som gav eit nytt og viktig nettverk. Den fyrste planen for Hardanger fartøyvernsenter (HFS) vart vedteken av styret i stiftinga. Dette var ei nyskaping i norsk vernearbeid.

Arbeidsdirektoratet gav i 1986 HFS godkjenning som eit såkalla kapittel 4-prosjekt, som galdt arbeid med vanskelegstilt ungdom. Sosialfaglege medarbeidarar vart tilsette; ungdomane skulle ha gode butilhøve, opplæring og fritidstilbod.

— Eg fekk tidleg i livet sansen for å hjelpa dei som har det vanskeleg. Nokre år i ungdomen sleit eg sjølv og gjekk mykje på villstyr, fortel Kaarbø.

På både mors- og farssida har familien hans bestått av fiskarar og gründerar. Det var eksport av fisk, sildeolje og hermetikk. Far var stadig på forretningsreiser i inn- og utland.

Då Kaarbø var 11 år, vart mor hans brått sjuk og lagd inn på sjukehus i Florø. Dagen etter vart guten henta på skulen, midt i ein time. Då hadde onkelen leigt sjøfly til Bergen, der mor låg for døden på Haukeland. Det vart eit dramatisk døgn før ho døydde.

— Opplevinga sit sterkt i den dag i dag, og har prega meg heile livet. Eg hadde eit veldig sterkt forhold til mor mi. Systera mi var fem år eldre enn meg, budde på hybel og var i gang med vaksenlivet sitt. I eit par veker etter dødsfallet fekk eg hjelp av to tanter for å koma i gang att med kvardagane, og seinare hadde eg ei hushjelp å retta meg etter. Eg sleit veldig tungt. Eg fekk problem med livssyn og livet generelt. Religion fann eg inga støtte i, og eg melde meg ut av statskyrkja då eg var 15 år. Far min gifta seg att og stifta ny familie, og me flytta til Trondheim. Musikken vart viktig for meg og bar meg gjennom desse vanskelege åra — musikken og gode vener, seier Kaarbø.

Henta inspirasjon

Utover 80-talet heldt arbeidet fram med å restaurera «Mathilde» og etablera fartøyvernsenteret. Det vart henta mykje inspirasjon frå fleire studiereiser i inn- og utland, og ein søkte i større grad internasjonale kontaktar. Mellom anna var alle medarbeidarane på studiereise til Batavia-prosjektet i Holland, som òg har tilbod til utsette ungdomar. Dyktige personar av ulike nasjonalitetar vart tilsette, og HFS fekk eit stadig meir internasjonalt miljø.

At inspirasjon frå reiser har vore viktig, er Kaarbø ikkje i tvil om. Ikkje minst gjeld det haiketuren i USA i 1975, der han reiste åleine.

— I mange statar var det ulovleg å haika, men etter ein hyggjeleg prat om skandinaviske reglar såg politiet gjerne vekk og køyrde motsett veg. Når ein haikar, blir ein alltid plukka opp av kjekke folk, seier Kaarbø og smiler av dei gode minna.

Turen vara i seks månader og gjekk gjennom mange statar, med eit mål om å sjå alternative måtar å leva på.

— Å vitja det maritime senteret Mystic Seaport i Connecticut var rett og slett ei aha-oppleving. Det er fleire koplingar her som eg nytta seinare i arbeidslivet. The Farm i Tennessee var òg ei oppleving. Her skulle dei redda verda med å dyrka soyabønner. Eg kom heim full av impulsar, idear og musikk, konstaterer han.

Kollektiv jakt

Erfaring med å bu i kollektiv hadde Kaarbø allereie frå kollektivet som vart etablert på slektsgarden på Tangerås i 1972. Kollektivet hadde medlemer frå heile landet, ein medlem frå USA, ein baby og ein bestefar frå Bergen som hadde mistrivest på aldersheimen.

— Me var på leit etter ei alternativ livsform og alt som braut med det gamle, det me kalla motkultur. 
Me prøvde å leva som vegetarianarar. Det var musikk frå tidleg til seint — Rolling Stones, Beatles, Joni Mitchell, Bob Dylan med fleire.

Kollektivet prøvde å vera sjølvberga med kjøkkenhage, og å dyrka jorda på økologisk vis. Medlemene dyrka poteter, kålrot og blomkål som vart selde frå ein gamal folkevognbuss. I tillegg tok dei strøjobbar som snikring og undervising, og dei produserte handverksprodukt. Tre av jentene var flinke til å veva.

— Etter kvart forstod me at me ikkje fekk nok inntekter. Det vart for uroleg med musikken for ein liten baby, og andre ville tilbake til studia. Etter eit par år gav me opp kollektivet. Eg hadde då treft kona mi, som er frå Strandebarm. Ho hadde flytta inn i kollektivet, før me to fann ut at me trong meir utdanning og ville koma oss vidare i livet. Jorda på garden vart pakta vekk.

Andre erfaringar Kaarbø vil trekkja fram, er frå tida då han arbeidde som sivilarbeidar på ein økologisk gard, og ikkje minst dei han fekk då han arbeidde på Vårliheimen på Aksnes. Dette var ein liten institusjon for psykisk utviklingshemma ungdomar, driven av Bjørg Aksnes i eit fint, gamalt tun.

— Vårliheimen var eit godt alternativ til dei store institusjonane som eksisterte på den tida. Og eg lærte mykje om trearbeid og restaurering av gamle hus, og av arbeidet med bebuarane.

Biletspel med suksess

«Det store året», kallar Kaarbø året 1989. Ved HFS var eit yrande liv. Restaureringa av «Mathilde» var i innspurten, ungdomsavdelinga var i sterk utvikling og biletspelet om nordlandsfarten vart produsert. Kronprins Harald og kronprinsesse Sonja fekk omvising på «Mathilde», og Riksantikvaren gav prosjektet status som «Norges best restaurerte treskip». Heile 400 personar deltok på gjendåpen av «Mathilde».

Biletspelet om nordlandsfarten fortel historia om hardangerjaktene som vart bygde for å gå i «nordlandsfarten»; «ferdakarar» kjøpte opp skrei i Lofoten og i Finnmark. Fisken vart salta, tørka og sidan seld i Bergen og Kristiansund.

— Me hadde ein draum om at den dagen «Mathilde» var ferdig restaurert, skulle alle som hadde delteke i prosjektet, få segla til Lofoten — i same ruta som nordlandsfarten. Det var påskjøninga. Me var så mange at me måtte delast i to tokt. Det var ei stor oppleving, og alle fekk inntrykk av korleis nordlandsfarten var. Undervegs — i alle hamner — fekk folk koma om bord og sjå biletspelet om nordlandsfarten. Det var historieforteljing, god marknadsføring og gav oss mange nye kontaktar.

I bakrus

Hausten 1989 kom tunge etterdønningar; alle investeringane og aktivitetane hadde sett HFS i ein vanskeleg økonomisk situasjon.

— Det vart avgjort å segla «Mathilde» til Oslo. Medan «Mathilde» låg i all si prakt ved rådhuskaien, fekk folk frå styre og stell koma om bord og fekk presentert dei økonomiske utfordringane. Slik fekk fartøyvernet nye støttespelarar, og kom seg ut av krisa, forklarer Kaarbø.

«Mathilde» har deretter, frå 1990, hatt drift i balanse i vel 30 år. Modellen er tredelt, som vertskap for maritim leirskule, som charterbåt og som museumstokt.

Fyrste kommersielle oppdrag for HFS vart skonnerten «Svanen», i samarbeid med Djupevåg Båtbyggjeri i 1990. Full restaurering av det nasjonale klenodiet og hjuldamparen «Skibladner» var ei stor og viktig oppgåve. Nemnast må også restaureringa av galeasen «Svanhild» og hardangerkutteren S/K «Vikingen». HFS kjøpte vraket av motorjakta «Faun» for éi krone og restaurerte båten, slik at han kunne nyttast til 100-årsjubileet for unionsoppløysinga i 2005.

Handverkarar frå senteret arbeidde i periodar andre stader enn i Norheimsund.

— Dette har vore viktige oppdrag for utviklinga av HFS, understrekar Kaarbø.

Samarbeid med barnevern

Tidleg på 1990-talet vart ungdomsavdelinga godkjend som barnevernsinstitusjon. Dette gav eit nytt løft for ungdomsarbeidet, både økonomisk og organisatorisk. Kvar enkelt ungdom fekk no eigen familie å bu saman med.

— Me kunne no henta meir råd og rettleiing hjå barnevernet og fekk styrkt tilsynet med denne delen av arbeidet vårt.

Kaarbø minnest si eiga ungdomstid då han gjekk på Reformgymnaset i Trondheim, fram til våren 1971.

— Reformgymnaset var ei nyskaping. Alle var opptekne av natur, miljø og ikkjevaldsfilosofi. Me demonstrerte mot amerikanarane si krigføring i Vietnam, privatbilisme og elles det me kunne koma på. Eg var også med på å okkupera eit gamalt fengsel som me meinte kunne nyttast som ungdomshus. Musikken hadde me alltid med oss. Dette gjekk ut over skulearbeidet, og eg måtte året etter ta opp att matematikken for å få bestått.

Kaarbø skildrar åra etter 1990 som «mine beste dagar ved Hardanger fartøyvernsenter». Heradet og fylkeskommunen var positive, og ein spennande byggjeprosess med publikumsmottak, dokumentasjonsavdeling, smie, reiparbane og småbåtverkstad vart gjennomført. «Eventyr er sunn fornuft» var namnet på utstillinga som markerte tiårsjubileet i 1994.

— Utstillinga var eit tilsvar på kritikken me hadde fått om at me var eventyrarar og fantastar som ikkje forstod røynda. No ville me syna fram kva me hadde fått til. «Mathilde» segla lenge med denne utstillinga, den var godt besøkt og fekk mykje positiv respons.

Nasjonalt senter

I 1996 kom det aller største høgdepunktet: Riksantikvaren gav fartøyvernsenteret godkjenning som nasjonalt kompetansesenter for fartøyvern. Det innebar fast stønad over statsbudsjettet, fleire faste stillingar og eit fagleg løft.

— Dette var ei lette! Gjennom åra som leiar sat eg med alt økonomisk trykk. Ofte var det arbeid frå månad til månad for å skaffa nok pengar til drifta. Med utdanning som lærar med cand.mag. med faga samfunnskunnskap, nordisk, historie og pedagogikk kunne eg ikkje mykje om bedriftsleiing, og drifta av HFS er komplisert. Tidvis var me oppe i så mange som 50 medarbeidarar totalt. At me klarte oss utan ein permittert medarbeidar gjennom 17 år, ser eg på som ein stor siger, fortel Kaarbø.

— Frå dag éin forstod eg at skulle me koma nokon veg med ynska våre, måtte det me driev på med, fram i media. Me hadde god kontakt med lokalavisa, BT var ein trufast følgjesvein gjennom mange år, og likeins NRK. Her kan nemnast ungdomsprogrammet Flimra og Norge rundt. Etter kvart kom også gjennomslag og publisitet i internasjonale medium.

«Mathilde» var i 2000 på sitt lengste tokt; til Frankrike og Nederland. I Brest deltok ho på ein stor festival som kravde mykje planlegging og førearbeid. «Mathilde» og handverkstradisjonane fekk merksemd på festivalen. Sal av eitt grindverk, ein åttæring og reip vart det òg.

Snunad i livet

Seinhaustes same året tok livet ei dramatisk vending. Kaarbø vart akutt lagd inn på Haukeland, og det vart konstatert ein sjeldan og alvorleg nevrologisk sjukdom.

— I 2001 måtte eg med tungt hjarta seia frå meg jobben som dagleg leiar ved HFS. Sjukdomen har sidan vore ei plage, vedgår Kaarbø.

— Kona mi, Liv Tove Arntzen, og borna våre, Tonje og Tarjei, skal ha stor takk for all støtte dei gav meg gjennom dei 17 fyrste åra av prosjektet «Mathilde». Utan denne hadde det kanskje ikkje eksistert eit fartøyvernsenter i Norheimsund i dag.

Kaarbø understrekar likevel at satsinga aldri har vore noko soloprosjekt, men eit resultat av «ei oppkome av idear» frå medarbeidarar, godt styrearbeid og mange gode støttespelarar.

Fylgjer godt med

Også etter at han gjekk av som dagleg leiar, har Kaarbø fylgt aktivitetane og livet ved fartøyvernsenteret. Han har vore styreleiar i HFS og styrelem i det nystifta Hardanger og Voss museum. Han har elles jamleg kontakt med tidlegare kollegaer og andre medarbeidarar, og gler seg over at HFS stadig tiltrekkjer seg nye, kreative medarbeidarar som bidreg til positiv utvikling. Ikkje minst er Kaarbø imponert over den digitale formidlinga og bruk av sosiale medium, som når svært mange.

— Eg forstår at ein må gå nye vegar. Det er likevel ei stor glede å høyra dei seia: «Me driv framleis i di ånd», seier Kaarbø.

I seinare år har han engasjert seg i Fosse-stiftinga, som nyleg fekk eit stort gjennombrot i arbeidet med å skaffa eit eige Jon Fosse-hus i Strandebarm. Kaarbø dreg fleire parallellar til etableringa av fartøyvernsenteret. Til dømes vert båe prosjekta grunnkapital skaffa gjennom sal av partsbrev.

Kaarbø fortel at han har fylgt utviklinga av dei ideane som vart sysla med for mange år tilbake; ei fullverdig formidling av alt det viktige handverket som vert gjort ved fartøyvernsenteret.

— Eg var så heldig at eg fekk vera til stades på møtet der ein fekk klarsignal frå miljøvernministeren for prosjektet Tett på, og HFS skal byggjast ut for til saman 100 millionar kroner. 
Eg gler meg til kvar ny dag og håpar at eg lever lenge nok til å sjå HFS ferdigstilt. Og så ser eg fram til etablering av veneforeininga for HFS. Eg har spurt om å få bli medlem nummer éin.