— Det å ta vare på kvarandre er alfa og omega for ei god helse

Ved legekontoret Helsebanken i Øystese høyrest eit raskt ganglag og melodiøs, lett nynning. Munnbind kjem ein ikkje utanom. For Dr. Sandven er det uansett siste ordinære arbeidsdag.

— Pandemiåra har vore spesielle, men travelheita har stort sett vore som vanleg, fortel legen.

Det har vore naudsynt å vera svært påpasseleg med smitte. Koronapasientane har ikkje fått time før på slutten av arbeidsdagen, og helst har dei nytta inngang og heis på baksida av bygninga. Å måtta vera så årvaken heile tida har vore krevjande for alle. For mange av helsepersonellet må ikkje verte sjuke samstundes.

Fastlegen fortel at dei aller fleste av oss får omikron-viruset. For folk flest er ikkje viruset farleg; det er dei som har spesielle sjukdomstilstandar som må vera forsiktige. Det å ha sjukdomen gjev eit mykje betre immunsvar i kroppen enn å få ein vaksinedose. Det som er spennande, er kor lenge antistoffa held seg.

— Truleg har me veldig godt vern dei fyrste månadene, men så kan det vera at ein del av antistoffa fell bort etter fire til seks månader. Kanskje treng me ei årleg oppfriskingsvaksinering mot korona? Det vert ei ordning på dette. Vesentleg er det at alle som kan, tek imot vaksinane.

— Slå av!

Dr. Sandven er ikkje i tvil; det å ha nærståande menneske som bryr seg om oss og som me får lov til å bry oss om, er gull verdt. Det kan vera søsken, foreldre, ektefelle eller kjærast, og gjeld uansett kvar me er i livsfasen. Dei av oss som har det slik, lever lengst og lever rikast, og det har ingenting med kroner og øre å gjera.

Om han skal gje fleire råd, må det vera å læra seg å tola litt motbør og å tola si eiga stille.

— Det luraste du gjer om du vil behalda personlegdomen og integriteten din, er å finna tid til å slå av mobilen og kopla ut media. Ta tilbake herredømet over di eiga tid og bli sjef i eige liv! seier legen.

Helse i Kvam

Kvemmingen si helse er gjennomgåande god. Ho og han har hatt eit rimeleg godt og edrueleg levesett og bra med fysisk aktivitet, meiner den pensjonerte legen.

— Kvemmingane skal ha ros for bruken av legevakta, då dei tenkjer seg om før dei ringjer. Vakta får ikkje inn allslags tull og tøys eller saker som kan venta til dagen etter. Telefonar om ein tre dagar gamal vrikka ankel eller om fedmeproblematikk er døme frå legevakt eg har hatt i andre kommunar. Slike saker har ingenting i legevakta å gjera, og er direkte misbruk av ordninga.

Mange av førespurnadene endar gjerne berre opp med eit råd. Samfunnsstrukturane har endra seg. Mange har ikkje familie som bur i nærleiken. Unge foreldre har kanskje ikkje nokon å støtta seg til.

I 1979, då Sandven fyrste gong arbeidde som lege i Kvam, var Dr. Trygve Nordtveit ein erfaren distriktslege.

— Nordtveit pla spørja: «Ja, kva gjeld det?» og «kva har besto sagt?» Det dreiar seg om at besto hadde sett det meste før, forklarar Dr. Sandven.

Nomadeliv

Jon Sivert Sandven voks opp på Eidsvågneset i Bergen, med tannlegeforeldre og fem yngre brør.

— Eg var ein bokorm, og ikkje minst var eg fascinert av Albert Schweitzer sine historier då han skreiv biletleg og inspirerande om å vera lege i Afrika. Det var kanskje den fyrste spira til tanken om å bli lege.

Familien hadde tilknyting til Kvam og fast ferieplass på Byrkjeland i Steinsdalen. Dei unge sønene snakka bergensk i byen, knota i dalen, og fann vener begge stader. For Jon Sivert vart Sonja Steine den kjæraste og næraste. Etter kvart fekk familien kjøpa garden etter faren sin barnlause onkel, og dei flytta til Steinsdalen. Då var eldstesonen allereie i gang med medisinstudium i Bochum i Tyskland. Etter kvart etablerte Jon Sivert og Sonja seg i Lübeck med studium og arbeid.

— Lübeck er ein hansaby med ein stor koloni av skandinavar. Det var nesten som å koma heim til Bergen, og det vart lett å reisa ein tur for å arbeida i Noreg eller i Sverige, fortel Sandven.

Som nyutdanna lege var Sandven i teneste som vernepliktig lege på fregatt i Sjøforsvaret. Erfaring vart det også frå distriktsturnus på Hitra, og som distriktslege i Åfjord og i Jondal. I 1985 vart han tilsett i Kvam, som kommunelege 1 — som stillinga heitte den gongen.

— Då hadde Sonja og eg farta rundt som nomadar og flytta 13 gonger på åtte år, seier han.

I desember 1988 var han ein av legane som etablerte Helsebanken Legekontor ANS, og har sidan arbeidd der som sjølvstendig lege med spesialisering i allmennmedisin.

Familieliv

Det var rift om hustomtene i Tolomarka bustadfelt i Norheimsund, og fyrst i tredje tildelingsrunde i 1982 fekk ekteparet Sandven tilbod om tomt. I romjula, fire år etter, var det tid for innflytting i ny einebustad. Ektefellane hadde tidleg snakka om adopsjon, og i dei sju åra før 1990 auka familien med fire born — to adopterte og to heimelaga, slik legen sjølv uttrykkjer det.

— Born byr kvarandre selskap, og slik går mange ting så mykje greiare. Det har vore ei utruleg glede i borna.

Sidan 2003 har familien eigt ei leilegheit i Bergen sentrum der borna har budd under studium.

— Me vaksne i familien forstod at me gjerne ville ha ein fot i byen som pensjonistar, men så langt har byleilegheita mest vore eit slags «hotell-gjennomtrekk» for borna våre i deira liv, forklarar Sandven.

Etter at borna flytta heimanfrå, vart einebustaden for stor. Sist sommar vart han seld.

Legevaktordninga seier at vakthavande lege ikkje kan reisa ut av kommunen når hen har vakt. Familien Sandven innretta seg då dei ville kjøpa hytte. I 11 år fylgde dei med på tips og annonsar.

— Ein varm dag i fellesferien i 1993 var me nesten åleine på ei visning i Ljonesvågen, og endeleg vart det vår tur.

— Heile familien treffest gjerne på hytta. Med tida har det blitt fem barneborn, og det er kjekt for alle å ha tid saman. Og gjennom åra har eg køyrt mykje legevakt frå Ljones, fortel legen.

Ledig fastlegeheimel

Dr. Sandven fortel at fastlegeheimelen som han har sagt opp, har vore lyst ut tre gonger i det siste halvåret, men framleis er ledig. 
Kvam herad gav den einaste reelle kvalifiserte søkjaren eit godt tilbod med fastløn og ordna forhold, men ho snudde likevel i døra og takka nei.

— Det er trist å forlata skuta når situasjonen er anstrengt. Situasjonen vert ordna med ulike tiltak; mellom anna går kommuneoverlegen inn og vikarierer på mi pasientliste, og ein pappapermisjon vert utsett. Etter kvart kan eg stilla opp og vera vikar om det trengst. Eg har sagt at dei kan ringa.

Fastlegeordninga vart innført i 2001 som del av den såkalla samhandlingsreforma. Føremålet var mellom anna å avlasta sjukehusa, og spesielt for dei som er kronisk sjuke, er det gunstig å ha ein fast lege som bryr seg over tid.

— I Kvam representerte ikkje reforma ein stor overgang; her hadde det vore stabile legar, og folk heldt fram med å gå til den legen dei hadde gått til.

— Nasjonalt vart det lova 100 nye årsverk til reforma, men enno er ikkje ei einaste av desse stillingane på plass. Lengda på pasientlistene må tilpassast slik at folk får plass, og det vert fort hektisk. I dag er tre av fire nyutdanna legar kvinner, og i tillegg til eit arbeidsliv ynskjer unge kvinner familie. Fastlegen sine ordningar med vakter, nattarbeid og alt det inneber, gjer det lite attraktivt. Eg er for eit sterkt offentleg helsevesen, men fastlegane har no nådd ein gjennomsnittsalder på over 50 år. Som faggruppe er me i ferd med å døy ut. Det har vorte verre og verre, særleg siste fem—seks åra. Ordninga ligg på sotteseng, seier Sandven.

Han legg til at i Bergen er over 20 fastlegeheimlar ubetente. Mange utflytta kvemming i Bergen går framleis til fastlegen i Kvam.

— Ei Pontius Pilatus-tid

Sandven er sterkt uroa over samfunnsutviklinga siste par tiåra. Avstanden mellom makta og folket er vorten for stor, og dei ulike administrative nivåa organiserer seg meir og meir på ein slik måte at ingen lenger har eit ståande og tydeleg ansvar, slik han ser det.

— Frå religionshistoria minnest me Pontius Pilatus, som ved å toa sine hender overlèt til andre å ta tunge avgjerder. Politikarane — på alle nivå — er valde til å leia samfunnet i ei retning, men er elendige til å gjennomføra. Eg meiner dette har å gjera med eit sprekkeferdig, byråkratisk system. Det er vanskeleg å få ting til om ein ikkje har ryggrad til å bera fram makta.

Sandven saknar den staute rakrygga politikaren som ikkje er redd for kritikk.

— Det er greitt at fagfolk, politikarar og andre som er med og bestemmer, står for noko heilt anna enn det eg tenkjer, men dei må vera tydelege og ærlege! Så er det ei flott sak det.

— Politikarane må ta tak i administrasjon og byråkrati og ikkje vera unnfallande. Dei må vera gagns menneske. At politikarar heller tuskar til seg gode, den eine etter den andre, er eit svik mot folket. Alt i alt er dette er ei farleg utvikling som lett fører indignasjon, sinne, mange lett-tennelege idear, konspirasjonsteoriar og «fake news». Ein kan berre vona at ein debatt om korleis me vil ha det, tvingar seg fram, seier Sandven.

— Som å leva i to ulike samfunn

Når Sandven tenkjer attende, har det skjedd store endringar. Frå gutedagane hugsar han psykisk utviklingshemma personar som var gøymde vekk på loft. Fylkesmannen førte tilsyn og gjorde avtalar om plassering av personar med psykisk utviklingshemming og psykisk sjukdom, for forpleiing og sysselsetjing, ofte på gardar rundt omkring. Etter kvart tok private omsorgseiningar over.

— Som distriktslege skulle ein ha tilsyn og reisa innom ein gong i året og sjå til at dei hadde det bra. No har Kvam lokale system med gode rammevilkår for dei som slit. Til dømes var kommunen tidleg ute med tenester som psykiatrisk sjukepleiar, og har hatt låg frekvens for innlegging i psykiatrien.

Ei anna sak han vil påpeika, er at tida for dei lokale fødestovene var over seint på 1970-talet. Det å ha eit lokalt fødetilbod er ikkje godt nok. Å få føda i trygge omgjevnader der ein ved trong kan gje nødvendig assistert fødselshjelp eller keisarsnitt, er helse- og livreddande.

— Eg har sett så altfor mykje vondt. Det er vanskeleg å meina noko anna.

«Detektiv Snusen»

— Det kjekkaste med å vera dokter er å få bryna seg på pasienten sine problem og vera litt «detektiv Snusen». Det å få luka ut dei som verkeleg treng hjelp og vera tidleg nok ute med behandling, slik at alt går så bra som mogleg, er gjevande. Av og til er det diverre heller lite me kan stilla opp med, sjølv i vår tid, seier legen.

På pasientlista har han pasientar han har fylgt gjennom fleire tiår, kanskje med konsultasjon kvar veke. Andre pasientar kan det gå år mellom kvar gong han møter.

— Menneskeleg sett kostar det å vera dokter, særleg det å vera fastlege. Det har ein menneskeleg kostnad «å stå i det» med alle dei pasientane som lir store tap i livet. Mange gonger har eg undra om ikkje eg hadde hatt eit lettare liv om eg til dømes vart tannlege eller lærar, slik foreldra mine tilrådde. Eg har ikkje angra på at eg vart lege, men eg har frårådd borna mine å studera medisin.

Etter fylte 60 år kan ingen påleggjast deltaking, seier legevaktordninga.

— Eg slutta med vakt då eg var 65 år, og merka at det var godt.

Gjennom mange år har Dr. Sandven hatt ansvaret for helsestasjonen og skulehelsetenesta i Øystese. Etter at han arbeidde i eit forskingsprosjekt om langtidssjukmeldingar og hadde vikar i denne delen av stillinga si, vart det unaturleg å ta oppgåvene tilbake.

— Dette var hjartebarnet mitt og litt sorgfullt å gje frå seg, men det resulterte til gjengjeld i at eg oftast har kunna ha fredagsfri siste åra.

Tid til å gjera andre ting

Pensjonistlivet startar med ein runde med praktiske syslar. Etter salet av einebustaden står framleis mange eigedelar i pappkassar.

— No skal me bruka tid på å innreia leilegheita i Bergen litt meir personleg, Sonja og eg.

Dei seinare helgane har gått med til tilpassingar i nye leilegheita til eldstedottera, medan det i april vert utskifting av kjøken hjå nest eldstemann. Paret har òg fått byggjeløyve til verkstad, carport og ei systove på hytta.

— Det å få avreagera med praktisk arbeid som snikring, flislegging og hagearbeid har vore godt etter travle legepraksisdagar, vedgår fastlegen.

Planen er å ta opp att aktivitetar det ikkje har vore tid eller overskot til siste åra. Sandven kjenner på at det slik sett hastar litt med å kasta loss.

— Eg er redd ein kan verta utbrent i høve til dei evnene og interessene ein kunne ha utvikla, om det går for lang tid. Dette må eg gjera medan eg har lyst og helse. Eit banalt døme er ein ting som det å lesa ei bok og ha så godt med tid at ein kan bli heilt hekta i det ein les. Sånt skal bli kjekt igjen.

— I tenåra song eg i skulekoret ved U. Pihl vidaregåande skule. Kanskje skal eg leita etter eit songkor som har plass til ei ny stemme? I alle fall skal eg ha partoutkort til Harmonien.